Ko e Kāfataha ‘a e Ako ‘Ilome’a-Faka’uhingame’a (Theoretical/Academic) Mo e Ako Faka’aongame’a (Application/Technical Featured
Fa’u ‘e Helu Dr. Siosaia Langitoto Helu
Puleako/Dean
Tonga International Academy
Teu kamata’aki ha talateu ‘o e ongo fa’ahinga ‘o e ako:
Ko e Ako ‘Ilome’a-Faka’uhingam’ea:
Ko e nāunau kotoa ‘oku ‘i he māmani ‘oku tau ‘i ai, pea mo e me’a kotoa ‘oku hoko ‘i he māmani ‘oku tau ‘i ai, ka ‘ikai pe ko e fakatupu ‘a e/‘e he ‘Otua ‘a ia ko natula ia, pea ta ko e fakatupu ‘e he tangata. Ko ‘e tau ako ‘oku nofo pe ‘i he ngāhi me’a ko e ni ‘e 3 kuou lave kiai: (1) nāunau pe me’a kotoa ‘oku ‘i he māmani; (2) me’a kotoa ‘oku hoko ‘i he māmani; (3) tupu’anga ‘o ha nāunau pe ko ha me’a ‘oku hoko. ‘Oku vahe 3 foki mo ho tau māmani: sino, ‘atamai, laumālie, ‘a ia kuo vahe 9 leva ‘a e ‘u konga ‘oku fai ki ai ‘e tau ako: nāunau (fakasino, faka’atamai, fakalaumālie), me’a ‘oku hoko (fakasino, faka’atamai, fakalaumālie), tupu’anga (fakasino, faka’atamai, fakalaumālie).
Ko e Ako Faka’aongam’ea:
Ko e ako ki hono ngāue’aki ‘o e ‘ilome’a mo e faka’uhingame’a ko ia ‘oku ui ko e Ako Faka’aongame’a. Hangē ko e fetaki ‘o e ’umu, ‘oku ‘uhinga lelei (faka’uhingame’a) koe’uhi he ‘oku fiema’u ke mavahe hake ‘a e tau mei he me’akai kae lava ke mānava hake mao mei he maka ke a’u ki he konga ki ‘olunga ‘o e me’akai. Kapau ‘e fu’u ma’olalo e fetaki ‘e ‘oposia ‘a e me’akai ‘i he feta’omi’aki ‘a e fetaki moe maka pea ‘ikai lava e mao ke hake ki ‘olunga pea ‘e moho kanoua leva e ‘umu (‘ilome’a). Kapau ‘e ako’i e fei’umu kuopau ke kau ki ai hono ako’i ‘oe fetaki ‘a ia ko e Ako Faka’aongame’a leva ia.
‘I he ‘uhinga koe ni kuou lave kiai ‘oku mahino ‘oku huluhulu ‘e he Ako ‘Ilome’a moe Faka’uhingame’a ‘a e Ako Faka’aongame’a. Ka ‘i he taimi ‘e ni’ihi ‘i he Ako Faka’aongame’a ‘oku ha mai ‘a e ngāhi polopalema ‘oku te’eki a’u kiai ‘a e ‘ilome’a pe ‘oku fehalāki ai e faka’uhingame’a pea ‘oku pau leva ke feinga e Ako ‘Ilome’a moe Faka’uhingame’a ke a’u e ‘ilome’a ki ai pe ke fakatonutonu ‘a e fehalāki ‘i he faka’uhingame’a. Tau pehē, ‘i he fakatātā ‘o e fei’umu, ‘oku te’eki tuhu’i pau mai ‘e ha taha pe koe ha e ma’olunga ‘o e fetaki mei he me’akai. Ko e fa’ahinga polopalema eni ‘e fokotu’u mai mei he tafa’aki faka’aongame’a pea ‘e tukuatu ki he ‘Ilome’a moe Faka’uhingame’a ke fai ha ngāue ki ai.
‘I he ‘uhinga koe ni ‘oku ha mai ‘i he taimi ni’ihi ‘oku hulu’i ‘e he Ako Faka’aongame’a ‘a e ngāhi tonounou ‘i he Ako ‘Ilome’a moe Faka’uhingame’a. Ko ia ai ko e ongo fa’ahinga ako ni ‘oku na fekau’aki hangē ha siakale ‘ona fefafanga’aki pea koia ai ‘oku na kāfataha. Ko e fakakaukau eni ‘oku ohi ‘e he Tonga International Academy ‘a ia na’e taukave’i ‘e Eugene Davenport na’a ku lave kiai ‘i he ‘eku fu’aki tohi. Ko e motolo ‘o e Unitec ‘oku fakahoko fakatoloua ai e Ako ‘Ilome’a moe Faka’uhingame’a mo e Ako Faka’aongame’a.
Ko e faka’uhinga ko ia ‘e mo’ulaloa ‘a e Ako ‘Ilome’a moe Faka’uhingame’a ‘o ka to ‘a e fakamamafa ki he Ako Faka’aongame’a ‘oku matu’aki mo’oni ‘aupito he ko ‘ene tonu ke fakatou fakamamafa’i tatau ‘a e ongo fa’ahinga ‘o e ako kae ‘oua na’a pule’i ‘e he ‘e tau fiema’u (fiema’u ‘a e sosaieti) pe koe fē ‘ia naua te tau mamafa ki ai.
(Teu toki hoko atu ka koe konga ena ‘o e ngāhi taumu’a mo e polokalama ako ‘a e Tonga International Academy)
 Mo e Ako Faka’aongame’a (Application/Technical "Pin It")
2 comments
-
![Okusitino Mahina [Hufanga]](https://secure.gravatar.com/avatar/3faef0c7fca480e4d3fd4ffffa7a37c4?s=48&default=https%3A%2F%2Fmail.nepituno.to%2Fcomponents%2Fcom_k2%2Fimages%2Fplaceholder%2Fuser.png)
Na'e ta'omia 'iate au ke u to e lave ki he to e me'a malie mo mahu'inga 'e taha fekau'aki mo e teoli tupu'a fakaTonga 'o e ako, 'a ia ko e liliu fakafelavai fakata-va, fakafuo-uho mo faka'aonga 'a e 'atamai [mo e fakakaukau] mei he vale [ignorance] ki he 'ilo [knowledge] ki he poto [skill], 'o mu'omu'a ma'u pe 'a e 'ilo [ako faka'uhingame'a; theoretical; academic] he poto [ako faka'aongame'a; technical; pragmatic] PE muimui ma'u pe 'a e poto he 'ilo.
Na'a ku lave kimu'a he'eku he taha 'eku ngaahi 'atikolo he'eku kolomu he FONUA MO E TALA/CULTURE AND LANGUAGE hono fa'oaki 'a e 'ilo mo e poto he fonua [culture] mo fetu'utaki he tala [language] he ako fakaTonga, 'a ia na'e vahe lalahi ki he fa'ahinga 'e tolu ko e faiva, tufunga mo e nimamea'a ka e talu 'a e hu mai 'a e ako fakaUesite/faka'Iulope 'o hanga 'e he ngaahi lesoni hange ko e fika, saienisi, siokalafi, 'aati mo e histolia 'a e teke'i 'a e ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea'a, 'o mole 'osi ai ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea'a lahi pea ofi ke to e mole 'a e toenga.
'Oku to e malie ange 'a e ako fakaTonga, 'a ia na'e nofo fakataha ma'u pe 'a e ako faka'uhingame'a mo e ako faka'aongame'a, pea neongo na'e mu'omu';a ma'u pe 'a e ako faka'aongame'a he ako faka'uhingame'a ka ko e ta-va pe ke fai ha ngaue, 'o hange ko e faiva ta'anga, tufunga langafale mo e nimamea'a koka'anga, 'a ia 'oku mu'omu'a ma'u pe 'a e ako faka'uhingame'a he ako faka'aongame'a, 'o 'uhinga ko 'ene faka'ofo'ofa ange ko 'ene 'aonga ange ia, that is, the more beautiful the more useful, the more useful, the more beautiful.
'Ofa mo'oni mo e manatu vivli,
Hufanga -
'Oku ou fakamalo lahi atu Helu Dr Siosaia Langitoto Helu he fakalanga talanoa mahu'inga, malie mo 'aonga kuo ke feia he mala'e 'o e ako, 'o tefito he fekau'aki fakafelavai [circular, dialectical] he vaha'a 'o e ako faka'uhingame'a [knowledge production (knowledge in itself); theoretical; academic] mo e ako faka'aongame'a [knowledge application (skill); technical; pragmatic], 'a ia 'oku huluhulu 'e he ako faka'uhingame'a 'a e ako faka'aongame'a, 'o hange pe ko e hoko 'a e ako faka'aongame'a ko e tuhulu 'o e ako faka'uhingame'a, 'a ia 'oku mu'omu'a ma'u pe 'a e ako faka'uhingame'a he ako faka'aongame'a, 'o 'uhinga 'oku tomu'a ma'u 'a e 'ilo pea toki muimui atu 'a e poto, 'a ia ko hono faka'aonga lelei 'a e 'ilo ko ia ke ne toli'a 'a e fiema'u.
'Oku 'osi nofo lelei pe 'a e 'uhinga ko 'eni he teoli fakaTonga tupu'a 'o e ako, 'a ia ko e liliu fakafelavai [circular, dialectical] 'o e ta-va, fuo-uho mo e 'aonga 'o e 'atamai [mo e fakakaukau] mei he vale [ignorance] ki he 'ilo [knowledge (theoretical; academic)] ki he poto [skill (technical; pragmatic)] -- 'o hange ko e fakakaukau manakoa 'a e filosefa 'aitialisi Siamane 'iloa ko Hegel / Hekeli, 'a ia ko e faiako 'a Marx / Makisi ko e dialectic, 'o 'uhinga ki he tuku'au tu'uma'u mo ta'engata ki he fisisi / thesis ki he 'enitaifisisi / anti-thesis ki he sinifesisi / synthesis mo e ha fua.
'Oku ou malie'ia ma'u pe he kehekehe 'a e founga ako fakaTonga mo e founga ako fakaUesite, 'a ia 'oku mu'omu'a 'a e ako faka'uhingame'a [knowledge production; theoretical; academic] ka e muimui ma'u pe 'a e ako faka'aongame'a [knowledge application (skill); technical; pragmatic] -- 'o hange ko hono fua ako'i 'a e teoli 'o e kemisituli / chemistry ka e toki fai 'e he fanauako hono 'apalai he lepitoli mo e laipeli -- ka e mu'omu'a ma'u pe 'a e ako faka'aongame'a [knowledge application (skill); technical; pragmatic] ka e muimui ma'u pe 'a e ako faka'uhingame'a [knowledge production (knowledge in itself); theoretical; academic] he ako fakaTonga -- 'o hange ko hono fua ako'i 'a e fetaki 'o e 'umu pea toki muimui mai 'a e ako 'a e tamasi'iako / ta'ahineako ke 'ilo mo mahino 'a e takai mo e vilo 'a e vela / mafana hono fakamoho 'a e 'umu.
ANFF leva e malanga ka e tau,
'Ofa atu fau mo e manatu ma'u,
Hufanga