Fakamaau'anga Kangakalū (Kangaroo Court) ^Featured

Ko e “Fakamaau’anga Kangakalu” (Kangaroo Court) ko e lea ia ‘oku fai ki ha fakamaau’anga ‘oku ‘ikai kene faka’apa’apa’i ‘a e ngaahi tu’unga mo e ouau totonu ‘o e Lao, pea mio’i ‘a e Fakamaau Totonu. ‘Oku fa’a ‘uhinga ki ha fakamaau’anga ‘oku fakangalingali ‘oku ma’a (fair) mo totonu (just) ka ku o ‘osi fakakaukau’i ‘a e tautea ia ke hilifaki he hopo.

‘I he taimi 2 efiafi, Falaite, 27 Novema 2015, ne ui ai ‘e he Palemia ha Fakataha ‘a e kau faiongoongo mo e kakai kehe pe ‘o e fonua, ke fakaha faka-pule’anga ‘a e tautea ku o ne fakakaukau’i ma’a Etuate Lavulavu, Minisita ki he Ngaahi Ngaue Lalahi (Ministry of Infrastructure pe MOI) & Minisita Takimamata, ko e ‘uhi ko e hia ne vetehia ki ai ‘i Fale Alea he ‘aho 21 ‘Okatopa 2015.

Ne kamata hala pe ‘a e fakamatala ‘a e Palemia hono hilifaki ‘a e tautea ‘o Lavulavu, ‘o hange ko ia nene kole mo pole’i ‘i he Fale Alea he ‘aho 22 ‘Okatopa 2015. Ko e kupu’i lao ‘o e Konisitutone ‘oku ne ‘oange ki he Palemia ‘a e mafai ke fokotu’u ki he Tu’I ke hilifaki pe fakahifo ha Minisita ko e Kupu 51, ka ne toutou fakaha ‘e he Palemia ko hono mafai ‘oku ha ia he Kupu 41 ‘o e Konisitutone. Ka ko e Kupu 41 ‘oku talanoa ia ki he Tu’i ko e Taki ‘o e Hou’eiki mo e kakai, pea ‘oku toputapu ‘a e sino ‘o e Tu’i, pea ko ia ‘oku ne pule’i ‘a e fonua ka e taliui ki ai ‘a e kau minisita pea ke fakamo’oni huafa ki he ngaahi Lao Fakaangaanga ke hoko ko e Lao kakato. Pea ko e fakataipe ia ‘a e tu’utu’uni ne fai ‘e he Palemia, ko e ma’u hala, mo e ngaue’aki ‘a e Kupu hala ‘o e Konisitutone, ‘one fai tu’utu’uni hala ai pe he ko e Fakamaau’anga Kangakalu.

Ko hono ua ‘e ne hala, ko e ‘osi ‘a ‘ene tala Tu’utu’uni, pea ‘ikai kene to e tali ke fai ha fehu’i ki ai tokua ko e anga ia ‘a e tala tu’utu’uni ‘a e fakamaau’anga, ‘oku ‘ikai ha to e fehu’i ki he fakamaau. Ko e me’a leva ‘oku ha mai, ‘oku pehe tofu pe ‘e he Palemia ko e Fakamaau ia, pea ko e Senita Konifelenisi ‘i Fasi-moe-Afi ne fai ai ‘e ne fakataha mo e metia ko e Fakamaau’anga ia nene tala tu’utu’uni ai. Toe hala mo ia. ‘A ia ko hono mo’oni, ‘oku lolotonga heehee holo ‘a e Palemia he fo’i mamani Fantasyland mama’o ‘aupito mei he ngaahi mo’oni ‘o e me’a ‘oku hoko, pea ‘oku tonu ke kole kia Mapa ke fai ha ngaue fakavavevave ki hono ‘atamai he ‘oku ngali ki’i ngaue.

Ko e tolu, kapau ko e Fakamaau’anga ‘eni, ‘oku ‘i ai ma’u pe ‘a e faingamalie ke fai ha tangi ki he Fakamaau’anga Ma’olunga ange, ka ko e ‘uhi ‘oku ‘ikai ke to e tukumai ha faingamalie ke fehu’i’ia, mahino ko e fakakaukau ‘a e Palemia, ko ia ‘a e Fakamaau Tangi pea ma’olunga taha he fonua, pea ‘ikai ke toe ngofua ke fehu’ia pe toe pole’i ‘e ha taha. Fakalea ‘e taha, ‘oku ‘ikai ha toe pule ‘a e lao (rule of law), pea kuo tau tu’uta ki ha pule’anga faka-kautau mo faka-tikitato.

Ko e fa, ko e ta’etali koia ‘e he Palemia ke toe fai ha fehu’i ki ai he ‘osi ‘e ne lea, ‘oku mavahe ia mei he me’a na’a ne toutou tala ki he kau fai ongoongo he konifelenisi fakamuimui taha mo kinautolu he Fale Alea he meimei uike ‘e 5 ku o maliu atu. Na’a ne fakaha ai tene toe ui kinautolu ha hili ha uike ‘e 2 nai ke hoko atu hono talanga’i ‘a e ‘isiu ko ‘eni. Ka ko ‘eni ia ta ko e ui pe ‘a e mitia ke fai ‘a e tala fakafeitu’utaha pe ‘a e tu’utu’uni pea ‘ikai hano toe ‘ekea.

Ka ko e me’a fakaloloma taha ko e monuka ‘a e Ho’ata ki Tu’a, Taliui ki he Kakai mo e Pule Lelei ‘a ia ‘oku lolotonga taukave’i ‘e he Palemia mo e PTOA he ‘ikai ke fakangofua ‘a e mitia ke nau fehu’ia ‘a e tonu ‘ene fai fakamaau. Fakalea ‘e taha, ne ilifia ‘a e Palemia na’a ngalivale ‘o kapau he’ikai kene lava ke tali ki he ngaahi fehu’i ne mei fai atu ki ai ‘e he kau fai ongoongo.

Ko e me’a ‘e taha, kuo ‘osi mahino ne faihala ‘a Lavulavu, ne ‘osi vete hia ki ai, pea ko e ‘uhinga ia kuo to’o ai ‘a e tu’unga Minisita ki he Ngaahi Ngaue Lalahi meiate ia. Kapau koia, ko e ha ha ‘uhinga lelei ke kei ‘oange ki ai ‘a e tu’unga Minisita Takimamata, mo e toe hokohoko atu he Kapineti ‘o ‘Ene ‘Afio lolotonga ko ia ko e hia ia? Ko e tu’unga Minisita ko e tu’unga kuopau ke ma’a, ngeingeia mo langilangi’ia, pea ‘oku ‘ikai ke tonu ke ma’u ‘e ha taha ‘oku faihala mo kaakaa. Ko e ha ‘oku halaia ai he tu’unga Minisita Ngaahi Ngaue Lalahi ka e hao pe ia he tu’unga Minisita Takimamata, lolotonga koia ko e sino tatau pe ne faihala mo faihia? Malie e!

‘Oku hanga ‘e he tu’utu’uni ‘a e Palemi ‘o fakama’ulalo’i ‘a e Tu’i, Hou’eiki moe Fonua foki. ‘Oku ma mo ‘ulu punou ‘a e kakai ‘a e fonua he me’a ni – ke kei ta’utu ha taha faihia he sino ‘eiki ‘o e Kapineti, ‘a ia ko e sino ma’u mafai ma’olunga taha ki hono pule’i mo fakalele ‘o e fonua. Ko e ma’ulalo taha ‘eni kuo a’u ki ai ha fonua, he Pasifiki mo e ngaahi fonua sivilaise mo maama ‘o mamani.

‘Oku ‘ikai foki ke tau ofo heni he ne tau ‘osi ‘ilo pe ne ‘i ai ‘a e ngaahi keisi ‘a Lavulavu ‘i ‘Amelika ‘o iku ai ki he pilisone (‘isa, ko e selo). Ko e keisi hopo ‘a Lavu ‘oku lava ke ke ma’u hono fakaikiiki mei he google search he initaneti. Ka ne fakasiosio kehe pe ki ai ‘a ‘Akilisi ia ‘o piki ‘ia Lavu, ke ma’u ‘a e tokolahi ke fili ia ko e Palemia. Tuku kimui ‘a e faitotonu ia mo e anga ma’a, kehe pe ke ma’u ‘a e mafai ia, pea ko e kapasa taki fononga ia ‘a e Palemia ko ‘eni.

Ko e me’a fakaloloma ‘e taha ne hoko, ko e ‘osi pe ‘a e tala tu’utu’uni ‘a e Palemia he 2.30 pm nai, ku o ha’u he ongoongo ‘a e Letio Tonga ‘a e fakaha ‘e he taha ‘o e kau ngaue fakatekinikale ‘a e MOI (Maile Niulala) nene fakamahu’inga’i ‘a e ngaahi fu’u misini maumau ‘a Tomifa Paea ne tu’uaki ki he MOI. Ko e fakafuofua ‘a Maile ‘oku ‘ikai ke toe ma’olunga ange he $100,000 ‘a e mahu’inga ‘o e ngaahi misini, pea ko e taha pe ‘oku kei ngaue lelei. Ka ne fakaha ange ki ai ‘e Lavulavu ke a’u ‘a e mahu’inga ki he $1,007,000. Ne iku ‘o fakatau atu ‘a e ngaahi misini ko ‘eni ki he pule’anga ki he $500,000 pea pehe ne fakaha ‘e Lavu ia ko e fakamahu’inga ne fai ‘e he ‘Ofisa ‘a e MOI.

Kapau ko e mo’oni ‘a e fakamatala ‘a e ‘Ofisa, ‘oku tonu ke toe faka’ilo ‘a Lavulavu heni – ko e teuaki pe fa’ufa’u kaiha’a mei he koloa ‘o e Pule’anga, ‘o hange koia ‘oku tapui ‘e he Kupu 75 ‘o e Konisitutone. ‘Oku tonu ke to e faka’ilo mo e Minisita Pa’anga (‘Aisake Eke) pea to’o mei he Fale Pa’anga he ‘oku ‘ikai ke ne lava ‘o pule’i mo tauhi malu ‘a e pa’anga ‘a e fonua. Kapau ne iku ‘o tali ‘e he Komiti Fakatau ‘a e Pule’anga (Procurement Committee) ‘oku Sea ai ‘a ‘Aisake ‘a e fakatau ‘a e ngaahi potu’i ukamea maumau ‘a Tomifa ki he $500,000 ka e talamai ‘e Maile Niulala ‘oku tonu ke $100,000 pe, ta ku o kaiha’asi mo mole ‘a e $400,000 mei he pa’anga ‘a e pule’anga mei he tila ko ‘eni. ‘E hala nai ke tau fakakaukau ‘oku toki vahevahe ‘a e pa’anga ko ‘eni ‘e he kau ngaue ma’olunga ‘a e pule’anga mo e taha ‘a’ana ‘a e koloa? Malie e!

‘Akilisi Pohiva, fai ha ngaue fakavavevave ki he me’a ni he ‘oku tau pahia ho’o ‘ohi holo ke fakatotolo’i ‘a e paasipooti mo e fanga ki’i me’a kehe. ‘Oku mau namu’i ‘oku kaiha’a ho’ata pe ho’o kau Minisita mei he pule’anga ka ke fakasiosio kehe pe. Ko e ha ko e he taimi ni? Palemia pe Mafia?

Pea ko e ha koaa ‘oku piki mate pehe ai ‘a e Palemia ‘ia Lavulavu? He ko hono mo’oni, ‘oku valelau mai ia he ngaahi ‘uhinga kehekehe ke fakatonuhia’i ‘aki ‘a e ‘ikai ke tuli ‘aupito ‘a Lavu mei he Kapineti ‘o hange koia ko e tu’utu’uni ‘a e Kupu 75 ‘o e Konisitutone.

‘Oku ‘i ai ‘a e me’a oku toutou feinga ki ai ‘a e tokolahi ka ‘oku ‘ikai lava ‘a e Palemia pe toe taha he Kapineti ke tuku mai. Ko e tatau ‘o e Tohi Femahino’aki (Memorandum of Understanding) ne pehe ne nau fakamo’oni ai kimu’a pea nau lototaha ke nau paloti ke Palemia ‘a ‘Akilsi. Ko e MOU ko ‘eni ‘oku pehe ko Lavulavu na’a ne fa’u pea tokua ‘oku tu’u ai he’ikai lava ke tuli ‘e he Palemia ha taha he kau Minisita, pea ke nau tu’u fakataha ke Palemia pe ‘a ‘Akilisi he ta’u ‘e 4 ka hoko mai. ‘Oku ‘uhinga ‘eni ‘e tatau ai pe ha faihala ha taha ‘e ‘ikai lava ‘a e Palemia ia ke tuli. Fakalea ‘e taha, ko e MOU ko ‘eni, kapau ko e mo’oni ‘a e ngaahi me’a ‘oku ha ‘i ‘olunga, ko e laiseni faka‘ataa ia ke fai hia pe ha Minisita ka he’ikai lava ke tuli, he ku o malu’i ia he MOU mo e nima ‘o e Lao.

Ko e pole lahi taha ki he fonua ni, mo e Ho’ata ki Tu’a mo e Pule Lelei, ko e ‘omai ‘a e MOU ko ‘eni ke vakai tonu ki ai ‘a e kakai ‘o e fonua. Ko e MOU ko ‘eni ko e tohi fefuakava’aki ia ‘a e kau Minisita mo e Palemia ke fakapapau’i ‘oku nau puke pe ‘a e mafai ‘o ‘ikai lava ha taha ke toe pole’i pe liua, ‘o a’u ai pe ki he faihala, kaakaa mo ha to e hia kehe. Fakalea ‘e taha, ‘oku mahu’inga ange ki he Palemia mo ‘ene kau Minisita ‘a e mafai he Pule Lelei mo e Faitotonu. Pea ko e ‘uhinga ia ‘oku feilaulau’i ai ‘a e Pule Lelei mo e Faitotonu he keisi ‘a Lavu – ko e mafai. Pea ‘e tatau ai pe mo ha toe me’a, he’ikai ke lava ia toe tokanga ki ai ‘a e pule’anga ko ‘eni kehe pe ke nau kei ma’u ‘a e mafai. Pea ‘e a’u ki he ngaahi me’a lahi te tau faka’ise’isa ai, ‘e kei fai pe ia he’e puleanga ko ‘eni, kehe pe ke kei ma’u ‘a e mafai.

Ko e tu’u ‘a e fonua ni ki he kaha’u, he’ikai pe ke toe sai. ‘Oku taha pe ‘a e me’a ke tau fai, ko ‘etau lotu ki he ‘Otua ke fakamolemole’i kitautolu mo ne fakahaofi ‘a Tonga mei he tautea ‘o Sotoma mo Komola.