MATENI & VEIVOSA – Tuku a ‘a e Takihala’i ‘a e Kakai Featured
Kolomu Filihi
MATENI & VOSA – Tuku a ‘a e Takihala’i ‘a e Kakai
‘I he Kele’a ‘o e uike ‘e 2 kuo ‘osi ne ha ai ‘a e fakamatala hala mo ta’emo’oni ‘a e Fakafofonga Fale Alea Vahenga Fili Tongatapu 4, Mateni Tapueluelu, pea poupou ki ai ‘a e Fakafofonga Ha’apai 13, Veivosa Taka, tokua ko e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau ‘a e Pule’anga (Procurement Regulations) ko e polisii (policy) pe ne fa’u ‘e he Kapineti ka e ‘ikai ko ha Lao. Ku o kamata ke ‘ave holo ‘a e fo’i ma’u hala ko ‘eni he Facebook pea ku o tui ki ai ‘a e kau lotu kia ‘Akilisi mo e PTOA. ‘Oku fakatonutonu atu ‘a e fo’i fakanafala ko ‘eni ke ‘ilo ‘e he kakai ‘o e fonua, he ku o fu’u totu’a ho nau takihala’i mo lohiaki’i.
Ko e Lao ki he Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act) ‘a e Tefito Lao (Principal Act) ki he pule’i ‘a e pa’anga ‘o e fonua. Ko e Lao Tefito kotoa pe ‘oku meimei fiema’u ke toki fokotu’u ‘e he Minisita totonu ki he Lao ko ia ha Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) ke tokoni ki hono fakahoko mo pule’i ‘a e Lao ko ia. Ko e me’a tatau pe ‘oku ha he Kupu 44 ‘o e Lao ki he Lao ki he Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act) ke toki fokotu’u ‘e he Minisita Pa’anga ha Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) ke fakahoko mo pule’i ’aki ‘a e Lao ko ‘eni.
Ne fokotu’u leva ‘e he kau Minisita Pa’anga ‘o e ku o hili ‘o tali ‘e he Kapineti ‘a e Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) lahi, tautautefito ki he 6 ke fakalele mo pule’i ’aki ‘a e Lao ki he Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga. Ko e Ngaahi Tu’utu’uni ko ‘eni ‘oku kau ai ‘a e (i) Public Revenue Regulations (2011) (ii) Public Finance Administration (Accounts) Regulations (2010) (iii) Public Finance Administration (Public Funds) Regulations (2012) (iv) Public Finance Administration (Public Stores) Regulations (2010) (v) Public Finance Management (Treasury Bills Issues) Regulations (2010) and (vi) Public Procurement Regulations (2010, 2012 & 2015).
Ko e Public Procurement Regulations 2010 ne fai ‘a e ngaue monomono lahi ki ai ‘a e Fale Pa’anga mo e Ngaahi Potungaue ‘a e Pule’anga he 2012 ‘o tokoni’i lahi ‘aupito ‘e he Pule’anga ‘Aositelelia. Ko e taumu’a ke tokoni ki hono fakalele lelei ange ‘a e pa’anga ‘a e fonua ‘o kau ai ‘a e ngaahi pa’anga laui miliona ne ‘omai he ngaahi Hoa Ngaue Tokoni (aid development partners) ‘o Tonga. ‘Oku mahino ne toe fai hano fakalelei’i ‘a e Ngaahi Tu’utu’uni ko ‘eni ‘o tali he 2015. ‘Oku toe ha mahino pe he talateu ‘o e Procurement Regulations 2015 ko hono fa’u mo fokotu’u ‘oku malumalu ia he mafai ‘o e Kupu 44 ‘o e Lao ki he Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga 2002.
Ko e taumu’a tefito ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Faka-Pule’anga (Procurement Regulations) ‘o talu mei he 2010 ki he 2015 ko e fokotu’u ha ngaahi tu’utu’uni pau ke muimui ki ai ‘a e Potungaue Pa’anga mo e ngaahi potungaue kehe ‘a e pule’anga ‘i hono fakahoko ‘a e ngaahi fakatau koloa (purchases & procurements) mo e ngaahi aleapau ngaue (contracts) ma’ae Pule’anga Tonga. ‘Oku kau he ngaahi taumu’a tefito ko ’eni ‘a e fiema’u ke Ma’a, Ho’ata ki Tu’a, Ta’e Filifilimanako, pea ‘ataa mei he Faihala (corruption) mo e filifilimanako fakafamili (nepotism) ‘a e ngaahi founga fakatau koloa mo aleapau ngaue kotoa ‘a e Pule’anga Tonga.
Ko e Kupu 5 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Faka-Pule’anga 2015 ‘oku tu’u ai ‘a e kau memipa ‘o e Komiti Pule’i ‘o e Fakatau (Procurement Committee) ‘o kau ai ‘a e kakai ma’u mafai ko ‘eni: (i) Minisita Pa’anga (Sea) (ii) Sekelitali Lahi & Sekelitali ki he Kapineti (iii) Fale’i Fakalao (Solicitor General) ‘a e Pule’anga (iv) CEO Potungaue Tanaki Pa’anga mo e (v) Sekelitali ‘a e Potungaue Pa’anga. Kuo to’o mei he Komiti ‘a e Sekelitali ki Muli mo e Fakafofonga ‘o e Ngaahi Potungaue ‘a ia ne na kau kimu’a he 2015.
Ko e fatongia tefito ‘o e Komiti Procurement ‘oku kau ai ‘a e fa’u ‘a e ngaahi polisii, lao mo e tu’utu’uni ki ha founga fakatau koloa pe aleapau ‘a e pule’anga; tali ‘a e ngaahi aleapau ngaue; tali ‘a e ngaahi founga ke kaniseli mo fakata’e’aonga’i ha ngaahi aleapau ngaue ne ‘ikai fakafiemalie mo tonu hono fakahoko: mo e tali ‘a e ngaahi foomu ke ngaue’aki ‘e he founga fakatau koloa (procurement).
Ko e pehe ko ia ‘e Mateni mo Vosa he Kele’a ‘o e ongo uike ‘e 2 ku o maliu atu ko e Procurement koe ki’i Tu’utu’uni pe ia ‘a e Kapineti pea ‘ikai ko ha lao ke muimui pau ki ai ‘oku mahino mai ai ‘oku mamaha ‘ena ‘ilo ki he ngaahi Lao mo e Tu’utu’uni Fakahoko Lao ‘o e fonua. Ko e Ngaahi Tu’utu’uni Procurement ko e konga ia ‘o e Lao ki he Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act) pea ‘oku haa ia ‘i he Kupu 44 ‘o e Lao ko ’eni ke fokotu’u he Minisita Pa’anga ha Regulations ke tokoni ki he fakalele mo fakahoko fakalelei ‘o e Lao ko ’eni. Pea ‘oku toe ha mahino pe he Talateu ki he Procurement Regulations 2015 ‘oku fakamafai’i ia ‘e he Kupu 44 ‘o e lao ki he Pule’I ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga. Fakalea ‘e taha, ko e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga (Procurement Regulations) ‘oku ‘ikai tu’u tau’ataina pe ‘iate ia pe ka ko e konga ia ‘o e Lao ki he Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga.
Ko e anga maheni ‘e toki fakafoki pe ha Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) ki he Fale Alea kapau ‘oku liliu ha ngaahi totongi (charges & fees) ‘oku fa’a ha he ngaahi Tepile (Schedules) he ngaahi Tefito’i Lao. Kapau ‘oku ‘ikai kau he liliu ha ngaahi totongi (charges & fees) pea ‘oku fa’a ngata pe ‘a e Tu’utu’uni ‘I he Kapineti.
Ko ia ai Mateni mo Vosa, kole atu ke tuku mu’a ‘a e fiepoto mo e ‘ave hala’i ‘a e me’a kehekehe ki he kakai, pea mo kataki ‘o siosio holo he ‘oku veve ‘a e kakai Tonga poto, kau ai ‘a e kau MA, kau PhD, ‘oku nau ngaue he Pule’anga mo e tapa kehekehe ‘i Tonga ni mo tu’apule’anga foki. ‘Oku nau poto mo ‘ilo ange ‘e nautolu ‘a e me’a lahi ‘iate kimoua. ‘Oku kau heni ‘a e kau Minisita ‘o e Kapineti na’a nau fa’u ‘a e ngaahi Lao & Tu’utu’uni ‘o e fonua, ka mo ‘asi hake moua ke mo fakamatala’i ‘a e me’a ‘a e kakai poto ko ‘eni he ko hai kimoua? Ko e ha homo tu’unga fakaako? Talamai ange ke tau fanongo ki ai?
Mo kataki kamo tomu’a ‘ilo moua mo e me’a ‘oku mo ngata ai he ko e lau ia ‘o e Tohi – ‘uluaki ‘ilo kita pea te toki kapa atu ki tu’a. ‘Oku ‘ikai ke ‘e te hu pe ‘o Fale Alea pea te poto ange kita he kakai ne nau ako mo fai Fatongia ki he pule’anga mo e fonua he ngaahi ta’u lahi. Uanoa tama kapau nemo Minisita, he’ikai temo to e ‘ilo moua kimoua mo ha taha.
Pea kia Mateni - ‘oku anga fefe ho’o fakamatala he Kele’a ‘o e ‘aho 23 Novema 2015 (peesi 13) ‘oku ‘ulu’i tohi ‘aki ‘a e “Tuku hifo ‘Aminiasi Kefu mei he Lakanga ‘Ateni Seniale”, ka e fakapapau’i mai ‘e ‘Aminiasi he ongoongo ‘a e Letio AM ‘a e A3Z he ‘aho Falaite 20 Novema 2015 ‘oku te’eki ke ne ma’u ha tohi fakahifo mei he Tu’i? Ne toe fakapapau’i mai ‘eni ‘e he Lord Chamberlain ‘i he ongoongo ‘a e Letio AM ‘a e A3Z he pongipongi ‘o e Monite 23 Novema 2015 ‘oku te’eki ke ‘ave ‘e he Tu’i ha tohi fakahifo ‘o ‘Aminiasi Kefu.
‘Oku ta’e meo mo ta’e ufi ho’o mou ‘ave holo ‘a e ngaahi talanoa hala ko ’eni, pea ‘ofa pe he’ikai fai ha TOE tu’u he puha mo ‘Aminiasi Kefu he me’a ni. Mateni, tali mu’a ki ho’o hopo mo ‘Aminiasi he Fili Fili Alea mo lotu ki ai ka e tuku ‘a e politiki tokoaki’i ‘a e ‘atamai ‘o e kakai (propaganda) mo e fiepoto, ‘afungi mo e ‘ave me’a hala ki he kakai he kuo nau si’I faka’ofa he hee takai holo ho’o mou ngaue.
Faka’osi, fokotu’u atu kiate koe Mateni ke to’o mu’a ‘a e ‘ulu’i tohi ‘oku ke ngaue’aki ki ho’o kolomu (“Ke Hoko Mai ho Pule’anga”) he ko e kaveinga ia ‘a e kakai lotu mo’oni mo tui ‘Otua mo muimui kia Kalaisi. Ko ho’o teunga mai ’aki ‘a e lotu ka e pelepela ho ‘ulungaanga ko e pau’u lotu ia pea ‘e inu mala ai ho famili mo nounou ai ho ngaahi ‘aho he mamani ko ‘eni. Ko e ki’I fie tokoni pe kiate koe. Malo pe ku o mahino pe ki he kakai ‘o e fonua (tukukehe pe si'i kau muimui kuikui) ‘a e taumu’a mo e sipinga mo’ui 'oku mou lele mai ai..
8 comments
-
Na'e tala foki e Veivosa mo Mateni, ko e faka'ilo faka Fale Alea 'o Lavulavu na'e fai na'e maumau taimi ko e fiema'u mafai pea na'e 'ikai ke 'iai ha case ia. Ka koeni na'e fehamuhamusi 'e he ngaahi nusipepa 'a e lipooti 'a e Komisoni Va mo e kakai. Oku ui leva ia koeha?
-
Neu fanongo he fo'i malanga kemipeini 'e taha 'a Mateni he letio 'a Kalafi 'i he'ene malanga'i 'o e anga 'o ene founga ngaue 'a 'ene piki pe 'ana ki he totonu 'o tatau ai pe, pe koeha e faingata'a 'e fehangahangai moia, e a'u pe ki hano famili 'e tu'u ia 'o kaila. Pea ko fe 'ene lava kuo kehe ia, KOEHA NE KE KUKUTA HOLO AI HO'O TA'EFIEMALIE HE FILI PE 'E 'AKILISI 'A PO'OI KO 'ENE PA? KOEHA NE 'ikai teke lea ai he fo'i totongi noa'ia 'o e forbes? He ko e fo'i me'a koia ko e tu'uaki pe ia 'o 'Akilisi ikai ko Tonga ni. Koeha ne 'ikai teke kaila'i ai ho'o ta'etui tatau mo e paati PTOA ki he CEDAW? Ko e ha 'oku 'ikai teke kaila'i ai 'a e tokehekehe 'a e Kapineti, ka ke ta'aki fakataautaha pe ngaue totonu 'a Eke? Tala 'e koe 'ikai ke 'iai ha pa'anga 'e mole ko e ngaue fakapepa pe, koena talamai 'e Eke 'oku 'iai e pa'anga 'oku mole. 'Oku 'ikai te ke sio ki ho'o ta'efe'unga ke ke fakafofonga'i ho Vahenga? 'Ikai teke fekumi pea ke ngaue'aki ha lea lelei ke taau mo e fili 'a e kakai, he na'e fili mai koe 'e he kakai pea ke ha'u 'o anga fakatatau ki he 'uluangaanga 'o e kakai, na'e faitotonu e kakai ki he'enau fili 'omai koe mo'enau falala ha'u koe 'o anga'i finemotu'a. Ko fe leva 'a e ngaue totonu mo e faitotonu. Ka ne koau koe kou fakafoki hoku sea he oku faka'ofa e kakai ke fakafofonga'i 'oku ke ha'u 'o lavaki'i kinautolu. Kuo tuku ho'o pinciple ki he tafa'aki ka ke lele koe hono taukapo'i 'o Akilisi tukukehe kapau oku ke faka'ofa'ia he na'e 'iai pe ho'o lea 'i he ha'oha'onga 'o e mamakava hei'ilo pe 'e lava'i 'e 'Akilisi ia hono term. Ko e siana fefe leva koe he 'aho ni? Ta ku mooni pe lea 'a Akilisi kapau oku ke pehei hoo tamai kohai ha toe taha.
-
Mateni
'Oku ou fakatauange 'oku ke tali lelei ho tautea, he 'oku ke fakaanga'i lahi e kakai tokolahi, kamata pe mei ho'o Tamai 'o faai hifo ki ha taha pe 'oku 'asi pe lelei ha'ane ngaue. Fakatauange 'e hoko 'a e me'a 'oku ke a'usia ke ke ako mei ai, pea ako mei ai mo e toenga ho'o mou paati. Me'a lelei lahi 'a e fakaanga, ka 'oku mahu'inga mo mahulu ange 'a e lea mo'oni. 'Ofa atu kiate koe! -
Ko e tama koeni ko Veivosa, 'oku ou faikehe'ia he'ene performance 'i Fale Alea. 'Oku 'ikai ke 'iai ha'ane debate 'ana he patiseti. 'Oku ne ngaue'aki lahi 'a e ngaahi me'a mafu na'e hoko ia he ngaahi Pule'anga kimu'a 'o hange ha'ane tufi pe mei he Kele'a koeni 'oku toutou hopo. 'Oku fakafekiki ta'epoini. Pea hange ne toki mahino ki mui 'oku 'ngutu pe ia ka e 'uto e kakai kehe. He 'oku fekau'i pe mei tu'a 'a e me'a ke ne lea'aki. 'Osi tonu ke fakapapau'i 'e he kau fale alea tenau lava 'o fakafofonga'i fakalelei honau vahenga i ha'anau lava ki loto. Ko e hu koia mo e mateuteu lahi faka'ulia ki he ngaue mamafa koia. He ko e oo ki loto 'o tauhiva ta'e mateuteu mo ta'e fakafofonga'i lelei e kakai ko e mala ia ka kita 'oku te pole'i 'a e fatongia. Pea kapau oku te ha'u ta'ekakato ki loto, ki'i taitaimi hifo e 'oho holo ka te ako 'i he fatongia pea 'e ha fua e fatongia 'i he'ete lea mo 'ete ngaue. Ka kuo ke ha'u 'o hange ha mouthguard 'a e kau Minisita, oku ikai teke ongo'i ngalivale mo tu'utu'ukina ho'o ta'e fakafofonga'i lelei ho vahenga?
Mavahe koe meia Mateni, He ko Mateni ia 'oku mahaki hono konisenisi 'ona ia 'oku 'ikai ke ne toka'i 'eia ha taha. -
Ko e taapate holo 'a Mateni he faitotonu he na'e faitotonu ia ki hono mali ...
Ko e lau holo e fiema'u mafai, ko koe 'oku ke fiema'u mafai ho'o feinga ke tukuhifo 'a 'Isi Pulu ka ke ma'u hono sea ...
Pea ku ke fie 'Akilisi, 'ai keke hokosi e ngaue 'a 'Akilisi, kuo 'ave holo 'e 'Akilisi ia a Po'oi he totongi tukuhau 'a e kakai ko hono teu'i, taitaimi hifo koe he 'oku ke fu'u anga ma'ulalo mo fulikivanu
'Alu koe 'o feinga'i koe ke matamata mai ho 'ulungaanga ki mamani, na kuo mo vahe 3 moutolu mo Lavu o Vosa ha project 'oku mo malumu holo ai ma'a 'Etuate. -
Kataki pe Fihaki, he'ikai tali 'e he Fale Alea kakai fefine ia e kakai ngutulau koena, he kuo fakailifia ange honau ngutu onautolu he kakai fefine. Pea ko e Fale Alea ia a e kakai fefine ne a'u 'enau 'ilo 'a kinautolu ki he ngaahi me'a koena ne fakamatala 'e Nepituno.
Sione T, mahalo oku sai ke tuku mo e sivi lea faka falanise ia mo e siapani he oku fuu kei mamafa pe ia, ai atu kenau kamata he lea fakaniua he kou sio ku lahi hono poupou'i e polokalama koia ... -
Fakamalo atu he vahevahe mo e lavelavee.
'Oku ou fokotu'u atu tuku mu'a sivi lao ia 'oku fu'u mamafa ia. Tau kamata he sivi tohi mo e lea fakapapalangi pe Falanise pe Siapani koe'uhi kapau 'e hoko ha MP ko e Minisita; ka fehu'i fakapalangii ka ku sai 'a e lea Falanise pea mateuteu fonua mulii mo 'enau kau translator. Ko e ki'i lafo pee.. -
Fakamalo atu Nepituno ho'o fakamahino mai 'a e me'a koena ki he Principal Act pea mo e Regulation he ko e tefito'i me'a ia 'oku tonu ke tomu'a 'ilo 'e he tangata Fale Alea pea toki hu 'o Fale Alea. Pea ta koe paatatoo holo ia koena he funga o e ta'e'ilo, oku fuu ngalivale ia pea ta'efe'unga kete kei memipa Fale Alea. Fili kimoutolu ke fakafofonga'i lelei e kakai ta koaa ku ikai kemou ilo emoutolu e Lao! Kuo taimi e Fale Alea ia ke veteki pea seti ha sivi lao ia kenau sivi ai pe oku nau ilo koaa e lao o e fonua ni.
'Oku tu'u 'aki 'e Mateni ia e lea ta'eufi 'oku ne pehee 'oku tika ai pea tene 'oange hano ngeia makehe, ka 'oku talamai 'e he 'ene ta'eufi 'ana ia hono natula ko e tama ta'e faka'apa'apa mo ta'etoka'i 'aee pe na'a ne fai ki he'ene tamai. Ko Veivosa ia ko 'ene lea ta'eufi 'ana he ko hono ngata'anga pe 'ona ia, pea ko e fo'ui ia 'o Ha'apai 13 he'enau 'omi ha fakafofonga ta'emaa'usia pehe'ifau.
Pea kuo taimi pe ke liliu e Lao Fili Fale Alea ia, liliu mo e tu'utu'uni ngaue 'a e Fale Alea, 'ai e fa'ahinga oku toutou hopo he lau'ikovi'i mo e ngutulalau ia 'o nofo ia ki he Fale Alea 'a e kakai fefine.
Pea ko'etau afe koee ki he pehe KE HOKO MAI HO PULE'ANGA. Ko e me'a ia 'oku tau faka'amua, a e Pule'anga 'o Kalaisi, pea 'e hamusi pe ia 'e he kakai to'a. Kapau 'oku ke pehee ko ho'o founga ngaue teke fakatonutonu 'aki a Tonga ni ketau a'usia e Pule'anga o Kalaisi, tuku ia he ko e tokateline ISIS ena ia oku ke pupuhi. Ko e kakai to'a koeni tenau hamusi e Pule'anga o Kalaisi 'oku 'iai e me'a mahu'inga ia ke fai; ko e vete mo si'aki enau ngaahi angahala kanau ofi ki he mafutefua o Kalaisi. Kuopau ke te fakavaivai, 'i he 'ao 'o e Otua ke te ilo hono finangalo. Kuopau ke te li'aki hoto kita ka te fai e finangalo 'o e 'Otua. Ko e angahala ko'ete talangata'a ia ki he lao 'a e 'Otua, 'o kau ai 'a e faka'apa'apa ki he'ete matu'a? Fakavaivai ki he kau Pule? Faka'apa'apa ki he kakai 'oku motu'a 'iate kita? Tukukehe kapau 'oku muimui 'a Mateni ia mo Veivosa ki he lao faka'isipite 'oku fakalele 'aki 'a e Kapineti, pea ta kuo tau mei sio ki he suafi o Setane.