Faka’ilo Faka Fale Alea Minisitā Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘Etuate Sungalu Lavulavu ^Featured

Ko e kupu 75 (1) ‘o e Konisitutone ‘o Tonga ‘oku fakalea ‘o pehe ni;

Kupu 75 (1) ‘E ngofua ki ha memipa ‘o e Fale Alea, ‘i he’ene fili pe ‘a’ana pe ko ha ola ‘o ha tohi launga kuo fakahoko ki ai ‘e ha taha Tonga, ke fokotu’u ki he Fale Alea, ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘o e Fale Alea, ke faka’ilo ha Minisita pe ha fakafofonga ‘o e kau nopele pe ‘o e kakai ko e ‘uhi koha taha ‘o e ngaahi hia ko’eni-
Maumau'i ‘o e ngaahi lao pe tu'utu'uni ‘o e Fale Alea, pe pule'i hala, pe ta'e fe'unga, pe maumau'i pe kakaa'i 'o ha koloa 'a e Pule'anga, pe fai ha ngaahi me'a 'a ia 'e ngalingali fakatupu ha faingata'a 'i he vaha'a ‘o e fonua ni mo ha fonua kehe. (Lao Fika 1 'o e 1914.)

‘Oku fokotu’u atu foki he fokotu’u faka’ilo ko’eni kuopau ke muimui pau ‘a e fokotu’u faka’ilo ko’eni ki he Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Fale Alea ‘a ia ‘oku hā he Tu’utu’uni Fika 87 mo e 88 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni Ngāue ‘a e Fale Alea. Na’e toe fokotu’u atu pe foki ‘i he tohi faka’ilo ko’eni kapau ‘e tali ‘a e fokotu’u faka’ilo ko’eni ‘e toki hoko mai leva ‘a e Tu’utu’uni Fika 89 ki he 96. Ko e ngaahi Tu’utu’uni ko’eni ‘e toki fakahoko ha ngāue kiai hili hano tali ‘a e fokotu’u ke ngofua ke fakahoko ‘a e faka’ilo ko’eni.

‘Oku makatu’unga ‘a e faka’ilo ko’eni mei hono tukuaki’i ‘o e Minisitā ki hono pule’i hala mo ta’e fe’unga mo hano maumau’i mo kākā’i ‘a e koloa ‘a e Pule’anga ‘o hangē koia ‘oku hā he ngaahi tukuaki’i ‘oku makatu’unga ai ‘a e fokotu’u faka’ilo ko’eni.

‘Oku tukuaki’i foki ‘i he fokotu’u ko’eni ‘a ia na’e fakahū fakataha mo hono ngaahi fakamo’oni ‘o kau kiai ‘a e ngaahi ‘inivoisi mei he ngaahi kautaha kehekehe pe, tohi launga ki he Komisoni Vā mo e Kakai, tohi tangi mei he kakai 'o Vava'u, tohi launga ki he CEO ‘a e Potungāue, tohi uta, tohi ‘utu, miniti ‘o e fakataha ‘a e Potungāue mo e fakamatala fuakava ‘a Loni Uatahausi ko e tokotaha ngāue (Pule Hala/Road Foreman) ‘i he Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i Vava’u.

Ko e fakaikiiki ‘o e tukuaki’i ‘oku hā he fokotu’u ko’eni ‘oku anga pehe ni;

‘Oku lolotonga pea na’e fakahoko ‘e he Minista ‘Etuate Lavulavu ‘a e ngaahi ngāue ‘o ‘ikai fou ‘i he ngaahi tu’utu’uni ngāue ‘a e Potungāue mo e Lao ‘o e fonua ‘o kau ai ‘a e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga (Public Procurement Regulations) pea tupu ai ‘a e ngaahi maumau ko’eni;

i)    Ngāue ta’etotonu ’aki ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga mo e fonua pea fakaava mo e matapā ki he faihala (corruption) ‘o hangē koia ‘oku ‘oatu ‘i he ngaahi fakamatala poupou ‘oku ‘oatu fakataha moe fokotu’u.

ii)    Fakahoko filifilimanako ‘a e ngāue ‘o faka famili’i mo fakamaheni’i (nepotism) pea iku ai ki he ‘ikai malava mo kakato hono fakahoko ‘a e ngāue tukukehe ange ‘a e fu’u ma’olunga ‘a e totongi ‘oku ‘eke ki he Pule’anga.

iii)    ‘Oku hā kotoa pe ‘eni ‘i he ngaahi tatau ‘o e ngaahi tohi ngāue ‘oku ‘oatu fakataha mo e fokotu’u faka’ilo ko’eni pea ‘oku takimu’a pe ai ‘a e ngaahi tohi mo’ua ‘a e foha ‘o ‘Etuate Sungalu Lavulavu ko Paea Lavulavu ‘a ia na’a ne toho kakato ‘a e pa’anga ki he ngaahi ngāue lolotonga ia ‘oku te’eki kakato ‘a e ngāue koia.

iv)    Na’a ne fakahā ‘i he’ene fakataha mo ‘ene Potungāue ‘i he ‘aho 16 ‘o Sanuali 2015 ‘e tanu kotoa ‘a e hala ‘o Vava’u mei hono fu’u maka ‘oku tu’u ‘i Ta’anea ka ‘i he ‘aho 19 pe ‘o Sanuali kuo a’utaki mai ‘a e tohi mo’ua mei he foha ‘o e Minisitā Paea Lavulavu ‘oku fe’unga mo e laumano ki he Pule’anga. ‘Oku hā katoa atu pe ‘eni ‘i he miniti ‘o e fakataha na’a ne fakahoko mo e Potungāue ‘i he ‘aho 16 ‘o Sanuali ‘a ia ‘oku ‘oatu fakataha mo e tohi fokotu’u ke faka’ilo ni.

‘Oku fakaloloma ‘eni he ko e loli, mo e me’angāue kotoa na’e ngāue’aki ‘i he fu’u maka ko’eni ko e me’angāue kotoa mo e kau ngāue kotoa ia ‘a e Pule’anga Tonga. Ko e tohi mo’ua na’e fakahū mai mei he foha ‘o e Minisitā (Paea Lavulavu) ‘a ia ko ‘ene Kautaha ko e Shining Turtle Construction and Quarry na’e pa’anga ‘e $80 ki he uta ‘e taha pea na’e toe fakalelei’i mai mo fakatonutonu ‘a e tohi mo’ua ‘i he mahina ko Sune ‘o holo hifo ki he $40 ki he uta kae pango he na’e toe hiki hake ‘a e uta ia mei he 400 ki he 500. ‘Oku ‘oatu fakataha pe foki he fokotu’u ni mo e tatau ‘o e ngaahi tohi ngāue pehe ki he fakamatala fakamo’oni.

v)    Na’e fakahoko foki mo e ngāue ki he fōsoa ‘o e motu ko’eni ko Talihau pea na’e faka’atā foki ‘eni ‘e he Kapineti mo e Falepa’anga ko e mita ‘e 300-400 ka ko hono mo’oni ko ngāue ko’eni na’e ‘ikai a’u ia ki he mita ‘e 80.

vi)    ‘Oku fakaloloma he ‘okapau ‘e lea atu ha taha ‘i he kau ngāue ke fakafepaki’i ‘a e founga ngāue hala mo fakatikitako ko’eni ‘a e Minisitā pea ‘oku fakatokanga leva ‘a e Minisitā ke fakahiki’i pe fakamalōlō’i mei he ngāue. ‘Oku fakapipiki atu foki heni ‘a e tatau ‘o e tohi lāunga ‘a e toko 4 ‘a ia na’e ‘ikai malava ke fakamo’oni kiai ‘a e tokotaha ko’ene ilifia na’a mole ‘ene ngāue. Ko e toko 4 ko’eni ‘oku lolotonga fakahoko kiai ‘a e ngāue ‘a e Minisitā ko’eni.

Na’e fakamo’oni ki he fokotu’u faka’ilo Faka Fale Alea ko’eni ‘a e Fakafofonga Nōpele Vahefonua Vava’u Lord Tu’ilakepa.

Na’e fakahoko foki ha feme’a’aki fefeka ‘i he pongipongi ‘o e ‘aho ni fekau’aki mo e fokotu’u ko’eni ‘i he vaha’a ‘o e Sea Lord Tu’ivakanō mo e Minisitā ‘Etuate Lavulavu ka na’e iku tukulolo kotoa ki he Ngaahi Tu’utu’uni Ngāue ‘a e Fale pea ke ‘ave ki he Komiti ‘oku nau tokanga’i ‘a e kaveinga ko’eni kae toki fakafoki mai ki he Fale Alea ke hoko atu mei ai.

Ko hono toki fakahoko ‘eni ha faka’ilo faka Fale Alea talu mei he liliu ‘a e fa’unga pule ‘o e fonua ‘i he 2010.