'Osi fakahū ki he Fale Alea fokotu’u fili fakahā loto ke fakamalōlō’i ‘a e Palēmia Featured
3 Fepueli, 2017. Kuo fakamahino mei he Fale Alea ‘o Tonga kuo ‘osi fakahū atu ki he Sea ‘o e Fale Alea ‘a e fokotu’u ki ha fili fakahā loto ke fakamalōlō’i ‘a e Palēmia.
‘Oku mahino foki ‘e kamata ngāue ‘a e Komiti Tu’uma’u ‘a e Fale Alea ki he Ngaahi Totonu ‘i he ‘aho ni ki he fokotu’u ko’eni pea toki tepile’i ‘i he ‘asenita ‘a e Fale Alea ke fakahoko hano tipeiti’i.
Ko e toko 10 foki ‘a e Houe’iki Memipa ‘o e Fale Alea na’e fakamo’oni ke fakahū atu ‘a e fokotu’u ko’eni 'o hange koe tu'utu'uni ngaue 'ae Fale Alea.
Ko e totonu faka-Konisitūtone foki 'eni kuo foaki 'e he Kupu 50B 'o e Konisitūtone 'o Tonga ke fakangofua ha fili fakahā loto ke fakamalōlō’i ‘a e Palēmia kapau 'oku 'ikai fakafiemalie 'ene fakahoko fatongia.
'Oku laka hake he peesi 'e 100 'a e loloa 'o e fokotu'u ko'eni pea 'oku 'i loto 'a e ngaahi makatu'unga pehe ki he ngaahi tohi poupou ki he fokotu'u ko'eni.
'Oku fiema'u foki 'e he fa'ahi 'oku 'anautolu 'a e fokotu'u ko'eni 'a e toko 13 pe lahi hake kae malava ke fakamalōlō’i ‘a e Palēmia
9 comments
-
'Oku ou fakamalo atu 'Isileli Pulu pea malie lahi 'a e talanoa ia. Oku 'ikai 'aonga 'a e fakafekiki ia he ko e talanoa 'a e kakai lalahi. 'Oku 'i ai ho'o mo'oni 'i he taimi 'oku toki fakahu ai 'a e VONC ka ko e hange pe ko ho'o lau tuku pe ketau sio ange pe 'e anga fefe.
Kataki ko 'eku lave ki he ta'u 'e 6 pe 8, 'uhinga au ko e fo'i ta'u ia ki ha fo'i term 'e 1, 'e malava pe ke kei ngaue'aki pe taimi ia ihe lao lolotonga oku tuku ki ha VONC. Ka i he ngaahi fonua kaunga'api, na'e lahi 'a e ngatolo faka politikale i he horse trading pea oku nau sio kinautolu ke to'o e lao ia ki he VONC he oku fuu fakatu'utamaki aupito pea mole taimi. Ka 'oku hange ko ho'o 'uluaki lau oku kau e VONC ia he me'a ngaue malohi 'i he Temokalati.
Fakamalo atu ki he vahevahe mai 'ae ngaahi me'a fekau'aki pea mo e impeachment, kou tui au ne natula kehe ho'o faka'ilo 'au mei he impeach koeni 'o Lavulavu he na'e 'osi fakamo'oni'i mai 'e he 'Atita ia na'e 'iai 'ene hia, kae kei fakahaofi pe ia 'e he Kapineti, 'o hange 'oku matavaivai ia ke toe ngaue'aki.
Ka 'i he fakakaukau fakafo'ituitui pe 'a'aku, 'oku ou sai'ia ke fakahoko 'a e VONC ke mahino ki he to'utangata mo e to'utangata politikale kotoa, 'e fua tautau 'enau ngaue 'aki 'a e Paloti Fakahaloto koe'uhi ke ma'u 'a e Pule Lelei.
Pea ko hono faka'osi, kou ki'i fie'ilo atu tama pe kohai e kau Minisita lelei 'e 3 pe 4 i he Kapineti Lolotonga? -
Sifa malo e fkmanatu & tokoni. Kataki 'oku 'ikai ke 'uhinga 'eku fokotu'u fkkaukau koha 'aku ta'eloto ke fkhoko e VONC, kae hokohoko atu ha faihala. Ko 'eku poini 'aku 'o makatu'unga 'i he fu'u nounou 'a e taimi. Pea ka fai ha ikuna, 'e malava pe kene toe tanaki mai moha ngaahi me'a kehe, 'oku 'ikai ketau lava 'o sio kiai he taimi ni. Fakamalo atu ho'o fkmanatu mai e ngaahi procedures 'a e Fale, ka kou tui he'ikai ha fu'u faikehekehe lahi he VONC ko 'eni mo ee 'o e 2012, tukukehe 'a e loloa e taimi 'e fkhoko ai e tau'aki fkmalanga. Na'e talu e 'osi 'a e mahina 'e 18 'i Sune ta'u kuo'osi, pea ko hono toki fakahuu 'eni 'a e fokotu'u pea 'e ta'u e 1 'i Sune ta'uni, moe te'eki pe alea'i. 'E lava pe ia ke vaveange, ka he'ikai hoko ia kimu'a 'i Sune he 'oku fkhokohoko e 'asenita ngaue 'a e Fale, 'o Tali folofola, Patiseti etc., tukukehe ka loto e Sea 'o e Fale Alea ke 'unuaki'i mai e VONC kimu'a.
Sifa na'e 'iai pe 'a e impeach 'i hoku taimi, pea 'oku 'i he lekooti pe & miniti 'a e Fale Alea. Na'aku impeach 'a e Minisita (Clive Edwards) he taimi na'e kei Minisita Polisi aii 'i he 2004, pea hili hono alea'i na'amau paloti 'o fo'i, he na'anau tokolahi ange (Kapineti) 'iate kimautolu kau fakafofonga 'o e kakai. 'I he 2009 na'e kei tu'u he Konisitutone 'a e 'ataa ke impearch ha Fakamaau Lahi, 'oka 'oku pule ta'efe'unga (incompetence), pe pule hala (maladministration). Na'aku impeach ai 'a e Fakamaau Lahi ko Shuster, koe pule ta'efe'unga. Makatu'unga 'eni he tangi 'a e kau fk'iloa kehekehe 'e 14, pea tali 'e he Fakamaau Tangi he 'aho koia 'a e tangi 'e 11. Na'aku lau e 'uu tu'utu'uni 'a e Fkmaau Tangi, pea makatu'unga mei ai 'eku impearch e Fakamaau Lahi ko 'eni. Na'e mahino pe kiate au 'a e ola 'e iku kiai, ka koe poini ke fktokanga'i 'a e ngaahi incompetence peheni (fktatau kihe 'eku mahino'i), he 'oku mole ai e taimi, pa'anga moe totonu 'a e kau faka'iloa na'e tali 'e he kau Fakamaau Tangi 'enau tangi. Me'amalie, na'e 'ikai lava 'o alea'i e impeach ia, ka na'e to'o ai e kau Fakamaau Lahi mei he Kupu 75 e Konisitutone, 'i hono fklelei'i ki he teu liliu he 2010. Koe poini 'oku ou 'ohake 'oku 'ikai koha feinga taukapo'i e pule'anga lolotonga ke ta'ofi e VONC, 'ikai. Ka koe taimi 'oku toki fkhoko ai e VONC, na'e fu'u tomui. 'Ikai keu tui 'oku fkpotopoto ho'o pehee ke lele ta'u 6 pe 8 ha pule'anga kae toki fai ha VONC, he 'oku fu'u loloa vale ia ke kei 'i loto ha ni'ihi faihala. Taimi tatau 'oku tau fiema'u pe ke hili ha ikuna 'i ha VONC, pea tau sio atu leva pe koeha 'e hoko mai aii. Kae tuku pe Sifa ketau sio pe mu'a, 'o oua tetau fkfekikii he ko 'ena 'e fkhoko pe 'a e VONC, pea tau sio ai ki he hoko atu. Malo e fkmanatu mai, pea 'oku tali lelei pe ho'o ngaahi 'uhinga, ka koe anga pe ia 'eku sio tau'ataina 'aku mo 'eku fkkaukau. Pea ke kataki pe, 'okapau 'oku 'ikai tatau 'eta takitaha fakakaukau, ka ko 'etau talanga pe foki. Malo. -
Isileli Pulu
Na'a ku lau mo lau ho'o fakamatala pea toki mahino kiate au, pea 'oku 'i ai e me'a ia 'oku ou fie fakamanatu atu kiate koe.
Ko e VONC na'e fakahoko 'i he taimi na'a ke kei Fale Alea ai, na'e te'eki ai ke 'iai ha procedure ia 'a e Fale Alea ke fakahoko 'aki 'o hange koia kuo 'i ai he taimi ni, pea 'oku si'isi'i 'eku tui 'e a'u ki 'Akosi 'o hange ko ho'o fakamatala.
'Oku ke taukave'i 'a e Impeachment, pea 'oku ou tui na'e te'eki ai ke 'i ai ha impeachment ia 'i ho taimi ke hange koia na'e hoko 'i he Pule'anga koeni, ke fakahaofi e faihala 'aki e paloti anga'ofa 'a e Kapineti.
'Oku ke mo'oni, 'oku 'ikai tuhu'ipau mai 'a e faihala he 'oku te'eki lau mai e ngaahi tukuaki'i 'i Fale Alea ketau fanongo kiai 'o mahino ai e ta'efalala'anga mo e faihala mo e ta'efaihala.
Ka ko hono faka-katoa 'oku ke 'osi mea'i lelei pe 'a e ngaahi me'a 'oku hoko 'i he Pule'anga he ko e faiongoongo koe, pea na'e 'iai ho'o Nusipepa na'e fetuku fakamatala atu kiai 'a e kakai tokolahi, na'a kuo taimi ke saupulu hotau vaka, neongo ai pe pe 'oku toe ha mahina e 7 pea osi e term, pea ka ke ka toe hu o Fale Alea, hanga o malanga'i ke tukuhake term mei he ta'u 'e 4 ke 6 pe 8 ke lava ha ngaue he ko e 'atunga ee, ko e kemipeini pe mo e teuaki VOUTI he ta'u 'e 4 kae suffer e kakai. Kaikehe, malo e fakalavelave .... -
Koe me'angaue malohi mo fakatemokalati 'a e teu VONC ke tukuhifo'aki 'a e Palemia moe pule'anga lolotonga, 'o makatu'unga pe he fo'i ta'efalala'anga 'ata'ataa pe, 'o fakatatau kihe sio 'a e toko 10 'o e kau memipa fale alea lolotonga. Koe taha hono vaivai'anga, he'e malava ke fetongi kotoa ai e Kapineti, neongo 'oku 'iai e kau Minisita lelei mahalo 'e 3 pe 4, 'ihe Pule'anga lolotonga. Ka koe taha hono vaivai'anga, he 'oku 'ikai tuhu'ipau mai ia pe koeha e faihala, ke hange koe faka'ilo faka-Fale Alea (mpearchment) 'o kau ai e kakaa'i ha pa'anga, pule kovi, pe pule ta'efe'unga. Ka 'i he VONC, koe koloa pe ia ke 'asi mai pea fakamo'oni'i e natula ''oe ta'efalala'anga mei he Palemia pe taha e kau Minisita, pea toki pule paloti ia. 'Oku ou tui fakapapau 'oku malohiange mo 'uhinga lelei ange ngaahi fokotu'u he VONC ko 'eni, 'i he VONC 'oe 2012.
'E malava ke fu'u nounou e mahina e 18, pe ta'u 'e 2 ke fakamo'oni'i ai ha falala'anga 'a e Pule'anga lolotonga.
Ka neongo ia, koe me'a mahu'inga taha ke tomu'a fakapapau'i 'e ma'u 'e he kau fokotu'u VONC 'a e fika tokolahi kenau liua 'aki e pule'anga lolotonga.
'I he VONC fakamuimuii, na'e 'osi fakapapau'i 'e kimautolu kau fokotu'u temau ikuna, pea mau lotolahi fe'unga ke fakamaloo mo fakahaa ki he Palemia koia (Tu'ivakano) temau fakafisi ('Uliti, Sunia, 'Isi) pea temau toe foki pe ki he Kapineti, tokua he'e malohi 'emau fa'ahi, pea Palemia 'a 'Akilisi Pohiva. Ka na'e fehalaaki, 'o mau fo'i. Kou tui he'ikai to'a fe'unga pehe kau Minisita ia ko 'eni, ka 'e takitaha puke pe 'ene la'ipele ke toki fola he taimi paloti. He'ikai teu pehe koha lavaki 'eni, he koe me'a tau'ataina pe ia 'a e kau Minisita 'oe Kapineti pe koffe'ia tenau fili kiai.
'Oku ou tui 'oku nounou 'a e taimi 'oku toee. Heka ikuna 'a e kau fokotu'u VONC, mahino na'a toki maau ki 'Aokosi, hili hano alea'i e Patiseti 2017/18. Pea mei 'Aokosi ta'uni pe ki 'Okatopa 2018 (mahina 'e 15) 'a e taimi tenau pule'anga ai. 'Oku 'ikai koha taimi lahi fe'unga ia kenau fakamo'oni'i ai koha Pule'anga falala'anga kinautolu. He kapau 'oku nau pehe kuo 'ikai falala'anga 'a e fakalele pule'anga mahina 'e 31 'ae Pule'anga lolotonga, pea huanoa aa e mahina 'e 15, kapau tenau hoko atu hono fakalele 'ae Pule'anga.
Tukukehe 'okapau koha taumu'a 'o e VONC ko 'eni ke ta'ota'ofi 'aki ha pe tu'usi ha fu'u fakamole pe faihala lahi he kaha'u 'oku nau 'ilo mo fakapapau'i 'e hoko. Heka 'ikai koe hokohoko atu ai pe tau'aki tukuaki'i mo taufetuli hange ha pusi mo kumaa, kae tali mo fuahia e kakai 'o e fonua. Pea kapau koha feinga pe kenau pule'anga ha mahina 'e 15, pea kou pehee 'eau na'a fakapotopoto ange ke tuku ai aa ke hoko atu e Pule'anga lolotonga ke kakato e ta'u 'e 4. Pea mahino mo'oni mei ai honau ngata'anga pe tonounou, kae toki fetongi he fili Fale Alea hokoo, he koe ta'u kaha'u pe 'ena 'oku vave mai pe. 'ikai ngat a ai, tenau malava nai ke fehangahangai mo fkalelei'i e ngaahi 'isiu lalahi, mahu'inga mo pelepelengesi kuo 'osi kamata'i 'ehe Pule'anga lolotonga ka 'oku kei tu'u ta'emahino mo 'ikai fakapapau'i 'e lava hano fakahoko?. 'Oku kau heni e Sipoti 2019, tu'unga 'oku 'iai 'a e Ako, fefakatau'aki, tukuhau, ngaahi 'inivesi moe 'uu mo'ua ki tu'apule'anga, ta'ema'ungaue, faihia etc. 'o sai ange ia he Pule'anga lolotonga? 'Oku mahu'inga ke siofi lelei 'eni, telia na'a mo'oni e lauu, hange ha 'puna meihe fakapaku kihe loto afi", pea koe paku kuopau.
Kou tui ange au kenau ngaue 'aki 'a e faka'ilo faka-Fale Alea (impeachment), he 'oku 'iai e toko 3 ia pe 4 kuo taimi ke faka'ilo koe pule ta'efe'unga. Koe me'a kimui e malohi ia, he tau mai aa 'e loto e Kapineti ia ke halaia honau kaunga Minisita. Pea tenau tu'u fakataha pe ke taukapo'i e faihala, hange koe case 'a Lavulavu. Pea koe ngaahi ola mei he toutou faka'ilo faka-Fale alea koia (impeachment) tanaki fakataha moe ola 'o 'enau fakalele he ta'u 'e 4, koha fakamo'oni ta'etoeveiveiua ia 'o ha Pule'anga, na'a nau lii taula fuoloa mai 'i he 'oseni 'o e ta'efiemavae moe Pule Kovii moe ta'efaitotonu. Koe anga pe sio. -
Mahalo koe tali 'ae PM ke hifo mai ha 'angelo mei langi 'o faka'aaki hono mata ki sio lelei ki he maumau kuo hoko ki he fonua moe kakai he talu 'ene hoko koe taki. Talu e tu'u 'a mamani koe toki taki ma'ulalo taha eni kuo ma'u 'eha fonua. Ka 'oku kei ivi pe foki e kau muimui kuikui ia he lotu kihe tangata ni.
-
'Oku 'ikai ha tu'atamaki 'a e pule'anga lolotonga he te nau ngaue'aki pe 'a e founga tatau 'a ee ne nau ngaue'aki 'i hono paloti'i 'o Lavulavu. Neongo e mahino 'a e faihala 'a Lavu ke ne kole 'a e palemia ke tuku ke ne toki tautea. 'oku tau kei fakaongoongo foki pe 'e fai 'a fe tautea ko ia. Ko e temokalati ia 'a Tonga ni lolotonga ko e temokalti fakamafia. 'oku 'ikia ke nau hiki nima he issue ka 'oku nau hiki kinautolu ko e 'uhi ke malu'i honau lakanga. Fai ai pe femalu'i'aki. 'Ok fehangahangai m'au pe 'eni mo e mutual check 'oku fai 'i he temokalati. 'Oku fai ai e me'a pehe he 'oku hilio ma'u pe 'a e lelei ki he kakai. Ko e 'uhinga ia 'oku fakafisi ai pe ha minisita pe palemia he ngaahi fonua temokalati ange ko e mahu'inga 'a e kakai 'oku nau tataki. Ka ko eni kuo mahino 'a'a pe 'a e hala mo e maumau kuo fakatupu 'e he Palemia mo e minisita ako malolo ki he 'ako ka ne kei tala pe 'oku ai 'ene visone. 'oku tonu ke 'oua 'e toe mole pa'anga 'a e fonua he motion of no confidence ka e fakafisi pe ia he kuo hulu e maumau ki eh fonua. 'ku lolotonga mamahi e fanau ako he ola 'o e sivi ne fakaamaaka 'e Piveni 'aki 'ene polokalama $200000.
-
Talamonu atu kihe Eiki Palemia lolotonga (Honourable Akilisi Pohiva ) Fakatauage ke kau a langi he amanaki fili koena uikekahau....Oua e loto si'i hage koe lau sai pe he'e kau pe moe kau agelo ia a langi he fili ia koe. Ofa atu moe Talamonu 100% kiate koe moe ngaue faingataa naake fuesia pea teke toe fuesia....
-
Oua Vaka tuku pe ke omai he letioo moe media he oku osi mateuteu mai e kaunga fakafofonga ia ki he Minisita he Puleanga foouu.....osi malimali hono nautolu ia he taimi ni...
-
Fokotu'u atu ki he ngaahi letio mo e media ke mou lahilahi omai pe ha ngaahi mea fakalotu i he uike kahau, ke hanganoa ai e kakai, he 'e tau ta'aki e Fale Alea 'o Tonga ia 'i he uike kaha'u hhahahah