Ma’ufonua: Ko ‘ene fekau’aki mo e Fekumi Fakaako ^Featured

Talateu
Te u fai ha lavelave ‘i he faingamalie ni ki he lea Tonga ko e “ma’ufonua” pea mo ‘ene fekau’aki mo e fekumi fakaako.  Ko e ma’ufonua ko ha tukunga ‘oku a’usia makatu’unga ‘i hono fakahoko faka’utumauku ha ngaahi fatongia kehekehe ‘i ha halafononga pau. ‘I he’ene pehee leva, ‘oku ‘uhinga ‘a e ma’ufonua ki he halafononga ‘o e fekumi fakaako ‘a ia ‘oku fou ‘i he ngaahi fatongia kehekehe mei he kamata ki he’ene ‘osi ‘o fakamulituku’aki ‘a hono a’usia ‘o e taumu’a.  Ko e uho ‘o e lavelave ni ko e vakai ki ha tuhulu ‘e ala ma’u mei he halafononga ‘o e vilitaki ke ma’u ‘a e fonua ko e kelekele ki he vilitaki ki ha faka’ilonga fakaako ma’olunga ‘i ha fa’ahinga mala’e pe ‘o e ako faka’atamai.

Kole Fonua
Ko e mu’aki lakanga ‘i he halafononga ‘o e ma’ufonua ko e kolefonua (ko=lea; le=lelei/lea fakamatapule)‘a ia ‘oku ‘uhinga ki he fononga ‘a e tokotaha ‘oku feinga ke ma’u ‘a e fonua ko e kelekele ‘o kole ki he’ene ma’u tofi’a ke ne laumalie lelei kae ‘oange ha fonua kelekele ke ne ma’u ‘o tatau pe ko e fonua kelekele ‘apitukuhau pe fonua kelekele ‘apikolo.  Fakatatau ki he Lao Kelekele, ‘oku ma’u ‘e he tangata Tonga kuo ne a’usia ‘a e ta’umotu’a ko e ta’u 18 ‘a e totonu ke ne ma’u ‘a e fonua kelekele ‘apitukuhau mo e fonua kelekele ‘apikolo.  ‘I he’ene pehee leva, ‘oku mo’ua fakalao ‘a e ma’utofi’a ke ne tali ha kolefonua ‘e fai ‘e he kakai tangata ‘a ia ‘oku nau nofo mo ngaue ‘i hono tofi’a ka kuo nau ma’u ‘a e totonu fakalao ke kole fonua ‘o kapau ‘oku kei ‘i ai ha fonua kelekele ke foaki ‘o hange ko e fiema’u ‘a e lao.

Kaneongo ‘eni, ‘oku matu’aki ma’uhinga ke a’usia kanokato ‘e he tangata kole fonua ‘a efakaikiiki fekau’aki mo e fonua kelekele ‘oku te u ke ne kole.  ‘I he’ene pehee, ko e ngaahi me’a ‘oku totonu kene ‘ilo ‘oku kau ki ai ‘eni: ‘oku ‘ata’ata nai ‘a e konga fonua kelekele ‘o te’eki ma’u ‘eha taha kehe?; kapau ‘oku ‘ata’ata pe, ‘oku ‘i ai nai ha tokotaha kehe ‘oku ‘i ai ha’ane totonu kiai?; ‘oku fakalao nai ‘a hono ma’u ‘e ha tokotaha ha konga fonua kelekele?.  Ko e ngaahi fakamatala fakaikiiki ‘eni ‘oku totonu ke ma’u ‘e he tokotaha kole fonua kelekele kimu’a pea ne toki fakahoha’asi ‘a e ma’utofi’a.  ‘Oku ma’uhinga ‘a e nofo valelei ‘a e kainga ki he ma’utofi’a pea ‘oku ‘ikai ke ne loto ke foaki ha fonua kelekele ki ha taha ka ‘e iku ‘o hoko ai ha fakatonutonu ‘i he fakamaau’anga pea nonofo vatamaki ai ‘a e kainga.

Ko e maama ‘oku malama mei he a’usia ko ‘eni ki he fekumi fakaako ko e ma’uhinga ke ‘ilo kanokato ‘e he tokotaha fekumi fakaako ‘a e ma’u’anga tala ‘o e mala’efakaako ‘oku fai ai ‘a e fekumi pea ke makatu’unga ‘i heni ha’ane tuhu’i pau ha “‘eu ‘o e mala’e ‘oku te’eki ai tala ‘e ha taha ‘o tatau tofu pe mo ha konga fonua kelekele ‘oku te’eki tala mo ma’u fakalao ‘e ha tokotaha”.  Ko e a’usia ha ‘eu ‘o e mala’e fakaako ‘oku te’eki tala ‘oku makatu’unga ia ‘i hono vakili ‘o e ma’uanga tala pea mo hono fakatalatala ha ‘eu ‘oku te’eki tala mei he ngaahi me’a kuo ‘ilo pea tali ‘e he kau muimui ‘o e mala’e.

Kapau te u ngaue’aki ‘a e fakatata ko ‘eni, ‘oku ou tui pe ‘e to e mahinoange.  Ko ‘eku fekumi fakaako ‘oku fai ‘oku makatu’unga ia ‘i he faingata’a ‘oku hoko ‘i Tonga koe’uhi ko e “maumau’i ‘o e ‘ulufonua” (ma=me’akai;u=si’aki; ‘i=lahi/ngaue’i/faka’aonga’i  tamaki lahi ‘o e ‘ulufonua (‘ulu=ngaahi/’u fonua) ‘o ‘uhinga ki hono faka’aonga’i tamaki ‘o e fonua ko e kelekele ‘oku mo’ui ai ‘a e vao’akau mo e monumanu; fonua ko e tahi/vai ‘oku mo’ui ai ‘a e ika, fingota mo e ngaahi me’amo’ui kehe pe pea mo ma’u ai ‘a e ngaahi me’amate hange ko e makakoloa; fonua ko e ‘ata ‘oku ma’u ai ‘a e ‘ea/havili/matangi, la’a, mahina, fetu’u mo e manupuna.  ‘Oku hoko ‘a e faka’aonga’i tamaki lahi ‘o e ‘ulufonua ko e kelekele, tahi/vai mo e ‘ata ke ne uesia ‘a e mo’ui ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata koe’uhi ko e holo ‘a e tukunga ‘o e me’atokoni, vai, mahu ‘o tahi/vai pea mo e ‘ea/havili ke manava’aki.  Ko e fehu’i leva ‘oku pehe: koe ha ‘oku maumau ai ‘a e ‘ulufonua?.

Ko e tali ki he fehu’i ‘oku pehe ni: ‘oku hoko ‘a e maumau’i ‘o e ‘ulufonua koe’uhi he ‘oku faka’aonga’i ‘e he kakai Tonga ‘a e ‘ulufonua ke lato pe ‘enau fiema’u kae ‘ikai fakakaukau’i ‘a e tu’uloa mo e tolonga ‘a e fonua kehekehe ‘oku ma’u ‘i he ‘ulufonua.  Ko e ‘eu ‘eni pe konga fonua kelekele ‘oku te’eki tala mo fekumi’i ‘e ha taha pea ‘oku ‘iloa ia ko e “faka’ape” (hypothesis) pe “’api ‘ata” ‘i he ma’ufonua.

Ko e kolefonua ko e tatau ia ‘o e ‘uluaki vahe ‘o ha tiseteisoni ki ha faka’ilonga fakaako ma’olunga.

Talafonua
Kapau kuo laumalie lelei ‘a e ‘eiki ma’utofi’a ke tali ‘ae kolefonua makatu’unga ‘i he fakapapau’i ‘oku te’eki ai ke vahe ki ha taha ‘ae konga fonua kelekele pe ‘oku ‘ikai ke ‘ i ai ha taha ‘oku ‘i ai ha’ane totonu fakalao ki he konga fonua kelekele, ‘oku fakamo’oni leva ‘a e ‘eiki ma’utofi’a ‘i he foomu talafonua ‘a e tokotaha kolefonua.

Koe’uhi kuo maau ‘a e fakamo’oni ‘a e ‘eiki ma’utofi’a pea pehe ki he ngaahi fakaikiiki kehe ‘i he foomu talafonua, ‘oku fakahu leva ‘ae foomu ki he ‘Ofisi Fonua Kelekele pea fai ai mo e totongi fua pea toki fakahu mei ai fakataha mo ha tohi faka’ofisi pe ki he ‘Eiki Minisita Fonua Kelekele ‘o faka’auliliki ‘a e puipuitu’a.  Hili ha fakapapau’i ‘e he ‘Eiki Minisita Fonua Kelekele ‘oku falala’anga ‘a e fakamatala kuo ne ma’u fakatatau ki he lao, ‘oku ne tu’utu’uni leva ki he Pule Lahi ‘oe Potungaue ‘o fakafou ‘i ha tohi ke teuteu’i leva ‘a e mape ke fakahoko’aki ‘a hono fuafonua ‘a e kongafonua kelekele.  ‘Oku fakahoko ‘e he pule lahi ‘ae tu’utu’uni ‘aki hono ‘ave ‘a e tu’utu’uni ki he Pule Tamape ke teuteu’i’a e mape pea mei ai ki he Pule Fuafonua ke fekau’i ha motu’a fuafonua ke ne fakahoko ‘a e fuafonua.

Ko e fatongia fekau’aki pea mo e talafonua ‘oku mafatukituki makatu’unga pe ‘i he ‘uhinga ko e fiema’u ke fakapapau’i ‘oku falala’anga ‘a e fakamatala fekau’aki mo e talafonua ‘oku fai.  ‘Oku ‘omai ‘e he tokotaha kolefonua ‘a e foomu talafonua kuo’osi fokotu’u ki ai ‘a e ngaahi fakaikiiki kotoa pe felave’i pea mo e kongafonua’oku fai hono tala.  Kaneongo ‘eni, ‘oku to e vakai’i faka’auliliki ‘e he kaungaue ‘o e ‘Ofisi Fonua Kelekele ‘a e ngaahi fakamatala kotoa pe kimu’a pea toki ‘ave ‘a e foomu talafonua ki he ‘Eiki Minisita ke me’a ki ai mo fakahoko ha’ane tu’tu’uni.  ‘Oku matu’aki ma’uhinga kefai ‘eni koe’uhi he ka ‘i ai ha fehalaaki ‘e iku ki he fakatonutonu fakalao ‘i he Fakamaau’anga Fonua Kelekele pea ‘oku ‘ikai ko ha tukunga ‘eni ‘e laumalie lelei ki ai ‘a e ‘Eiki Minisita Fonua Kelekele.

Ko ‘ene felave’i ‘a e me’a ko ‘eni pea mo e fekumi fakaako ‘oku makatu’unga ia ‘i he fiema’u ke hanga ‘e he tokotaha fekumi fakaako ‘o vakai’i ‘a e fekau’aki ‘a e mau’anga tala ‘o e mala’e (literature) pea mo e faka’ape kuo fokotu’u mai.  Fakatatau ki he fekumi ‘oku ou fakahoko, ‘oku huluni ‘i he faka’ape ‘a e ngaahi lea hange ko e ‘ulufonua, tu’uloa pea mo e tolonga pea ‘i he ‘ulu’itohi ‘o e tiseteisoni, ‘oku ha ai ‘a e ngaahi lea ko e taa’iva, vaa’ita mo e fonua.  ‘Oku ma’uhinga ke vakai’i faka’auliliki ‘a e ma’u’anga tala ki he ‘uhinga ‘o e lea fonua, ‘ulufonua, tu’uloa mo e tolonga.  Ko e ongo lea ko e taa’iva mo e vaa’ita ‘oku felave’i hangatonu ‘ia mo e Teoli Ta-Va Fakalukufua ‘oe ‘I ai pea ka lava ha vete mahino ‘o e teoli ko ‘eni ‘e lava ke mahino ‘a e’uhinga ‘o e ongo lea ni fakataha mo e ngaahi lea ma’uhinga kehe pe hange ko e tauhifonua, tufungafonua, kumifonua, fusifonua, langafonua, tekefonua, tukufonua mo e hikifonua.

Na’a ku ‘osi vete ‘a e ‘uhinga ‘o e fonua ‘i ha’aku ‘atikolo na’e tuku atu ‘i he Nepituno ‘a ia na’a ku pehe ai ko e fonua “ko ha me’amo’ui pe me’amate ‘oku ne tokoni’i ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata makatu’unga ‘i ha va fekau’aki ‘oku ne paotoloaki ‘a hono tukunga tu’uloa mo tolonga”.  Makatu’unga pe ‘i he faka’uhinga tatau, ‘oku ‘uhinga ‘ae lea ‘ulufonua ki he “fakatahataha’i ‘oe ngaahi fonua ko e fa’ahinga ‘oe tangata; fonua ko e kelekele pea mo hono vao’akau mo e monumanu; fonua ko e tahi/vai pea mo hono vai, ika mo e fingota; mo e fonua ko e ‘ata pea mo hono havili/matangi pea mo e manupuna”.

Ka lava lelei ‘a hono fakahoko ‘o e ngaahi fatongia ni pea ko e kakato ‘ia ‘a e Vahe 2 ‘o e Tiseteisoni ‘a ia ko e “Talafonua” pe “Vakai’i ‘o e Ma’u’anga Tala”/Literature Review.

Fuafonua
 Ko e lea “fuafonua” (fu=tonu;a=’aupito/tonu ‘aupito) ‘oku ‘uhinga ia ki hono fua tonu ‘aupito ‘o e fonua ko e kelekele ke taau pea mo hono tukunga/’uhinga ko e ma’u’anga mo’ui ki he tokotaha kolefonua.  ‘I he’ene pehee, ko e fatongia ia ‘o e tokotaha fuafonua ke fakapapau’i ‘oku tonu ‘a e fuafonua ‘oku ne fakahoko fakatatau ki he ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e ‘aati ‘o e fuafonua.  Kapau ‘e a’usia ‘eni pea ‘e malava leva ke lesisita ‘a e kongafonua kelekele na’e kole mo tala fakatatau ki he lao pea ‘e ‘ikai to e lava ‘e ha taha ‘o to’o ‘a e totonu ‘a e tokotaha kuo ne fai ‘a e lesisita tukukehe pe ‘a e fakamaau’anga.

Ko e ‘uluaki lakanga ‘o ha fuafonua ‘oku fakahoko, ‘o tatau pe ko e fonua kelekele ‘apikolo pe ‘apitukuhau, ko e kumi ‘e he tokotaha fuafonua ‘a e ngaahi tukituki fuafonua motu’a fala’anga ke hoko ko e kamata’anga ki he fuafonua ‘e fakahoko.  Ko e ngaahi tukituki ‘eni na’e to ‘o ngaue’aki ‘a e founga mo e me’angaue fuafonua tonu mo falala’anga.  Kuo a’usia ‘a e taimi ke kamata ‘a e fuafonua pea kuopau ke fakapapau’i ‘e he motu’a fuafonua ‘a e ngaahi me’a ni: ‘oku ‘i ha tukunga falala’anga ‘a e me’afaka’ata (theodolite)‘e fua’aki ‘a e ‘engikolo vetikale mo e holisonitale pea pehe foki ki he seini (chain) ke fua’aki ‘a e loloa?; ‘oku ‘i ai ha me’afusi ke fusi’aki ‘a e seini fua ki he malohi ‘oku fiema’u ke a’u kiai?; ‘oku ‘i ai ha palamupopi (plumbob) ke fakatonutonu’aki ‘ae taketi ki he fo’i tukituki?; ‘oku ‘i ai ha tohifua ke lekooti ki ai ‘a e fua ‘e fakahoko?; koe ha ‘a e tukunga ‘o e la’a.  Kapau ‘oku fakafiemalie pe ‘a e ngaahi me’a ni pea ‘oku kamata leva ‘a e fuafonua.

Ko e kamata’anga ‘o e fua ‘e fai ia mei ha tukituki ‘a ia ko e fetaulaki’anga ia ‘o ha lainefua motu’a pea mo ha tapa ‘e taha ‘o e kongafonua kelekele ‘oku fua.  ‘Oku fokotu’u ‘e he motua fuafonua ‘a e me’afaka’ata ‘o fakatonutonu hifo ki he fo’i tukituki pea levolo’i ke tonu pea kamata leva ‘a e faka’ata.  ‘Oku ne faka’ata ki ha tukituki ‘e taha ‘i he lainefua motu’a ‘o ngaue’aki ‘a e fua (bearing) motu’a ‘oku ha ‘i he mapengaue pea ka lava ia, ‘oku ne kumi leva ‘a e fua ‘o e tapa ‘uluaki ‘o e kongafonua kelekele ‘i he me’afaka’ata pea ko e fua ‘eni ‘oku to e ha pe ia ‘i he mapengaue.  Ka maau ia pea ‘oku fakama’u leva ‘a e me’afaka’ata kae fusi ‘a e loloa ‘o e tapa ko ‘eni ‘o ngaue’aki ‘a e seinifua.  Kapau ‘e ma’u ‘a e tukituki, ‘oku palamu leva ia ‘o ngaue’aki ‘a e palamupopi pea toki hanga leva ‘e he motu’a fuafonua ‘o lau ‘a e engikolo holisonitale 'o e ‘ongo tukituki pea pehe foki ki he engikolo vetikale ‘o e tukituki hono ua ‘o e ‘uluaki tapa ‘o e kongafonua kelekele pea ka maau ia pea ‘oku to e fusi leva ‘a e seini ke fua ‘ae loloa ‘o e tapa’i fonua kelekele.  ‘Oku fengaue’aki ‘a e motu’a fuafonua mo ha motu’a fusiseini (chainman) pea kuopau ke fusi’i ‘a e seini ke a’u ki he mamafa ko e kilokalami ‘e 7.  Ka maau ‘a e fua pea ‘oku lekooti ‘e he motua fuafonua ‘a e fua kuo fai ‘i he tohifua (fieldbook).

Ka lava ‘a e ‘uluaki tapa ‘o e kongafonua kelekele, ‘o makatu’unga ‘i hono ma’u pe to fo’ou ‘a e tukituki, ‘oku hoko atu ‘a e fuafonua kae’oua leva kuo a’u ‘a e ngaue ki he tukituki fakamulituku ‘o e tapa faka’osi ‘o e kongafonua kelekele.  Ko e tukituki ‘eni ‘i he lainefua motu’a na’e kamata mei ai ‘a e ngaue pea ko e fatongia ma’uhinga ‘oku fakahoko heni ko e faka’ata tapuni (closing observation) ki he tukituki na’e kamata mei ai ‘a e fuafonua pea ‘oku lava ‘e he motu’a fuafonua ‘o tala ‘a e tonu mo e hala ‘o e fuafonua na’e fakahoko makatu’unga ‘i he faka’ata tapuni.

Ko e ma’uhinga fakaako ‘o e fuafonua ko ‘ene fakamamafa’i ‘a e mafatukituki ‘o e fiema’u ke ngaue’aki ha founga fekumi ‘oku fenapasi mo e taumu’a ‘o e fekumi pea pehe foki ki hono faka’aonga’i ‘o engaahi me’angaue taau mo fala’anga.  ‘Oku to e fu’u ma’uhinga foki ke tu’u tau’ataina ‘a e motu’a fekumi fakaako kae tuku ke tafe mai ‘a e fakamatala fakatatau ki he founga ‘o ‘ikai ke fakakouna’i.

Fakama’opo’opo Fuafonua
‘I ha lava ‘a e faka’ata tapuni, ‘oku fakafehoanaki ‘e he motu’a fuafonua (surveyor) ‘a e fua ‘oku tala ‘e he’ene faka’ata tapuni pea mo e fua na’e kamata’aki ‘e ne faka’ata pea kapau ‘oku fakafiemalie pe ‘a e faikehekehe fakatatau ki he tu’utu’uni fakangaue (standard) pea ‘oku hoko atu ‘a e ngaue ki hono vahevahe ‘a e kehekehe ki he tapa kotoa pe ‘oe kongafonua kelekele.  Kapau ‘oku ‘ikai fakafiemalie ‘a e faikehekehe pea ‘oku pau ke to efekumi ‘a e motu’a fuafonua pe koe ha ‘a e me’a na’e fehalaaki pea fakahoko ha fakalelei.

Ko e fualoloa ‘o e ngaahi tapa ‘o e kongafonua kelekele na’e fua kuopau ke fakatonutonu ia makatu’unga ‘i hono holoki ke holisonitale ‘a e fua ‘o ngaue’aki ‘a e engikolo vetikale na’e lekooti pea pehe ki he fakatonutonu fekau’aki mo e mamafa ‘o e seinifua (sag).  Kapau ‘oku fakafiemalie ‘a e fuafonua ‘e lava peke tau pehe ‘oku tonu ‘a e ngaahi engikolo ‘i he fetaulaki’anga ‘o e ngaahi tapa’i’api pea holisonitale mo e loloa ‘oe ngaahi tapa’i’api ‘o fakafotunga ha kongafonua kelekele ‘oku holisonitale (horizontal) mo mapuni (closed)kae ‘ikai ke fakaheihei mo vetikale (inclined, vertical) pea mo ava (misclosed) foki.

Ka maaumalie ‘a e fakama’opo’opo fua pea ‘oku fika’i leva ‘a e lahi ‘o e kongafonua pea ka lava ia pea ‘oku ta leva ‘a e fakatata ‘o e kongafonua kelekele pea fokotu’u ki ai ‘a e fakamatala kotoa pe kuo ma’u ‘o kau ai ‘a e lahi (area) ‘o e kongafonua.  Ko e fakatata kuo ta ‘oku ‘ave ia fakataha mo e pepa faifika ki he pule fuafonua ke ne sivi pea mo fai ha’ane tu’utu’uni.

Ko e ‘ata fakaako ‘o e fakama’opo’opo fuafonua ko e tala mahino ‘o e ngaahi me’a ke fai kae tau’ataina ‘a e ola ‘o ha fekumi fakaako.  ‘I he foungafai (methodology) ‘o ha fekumi fakaako (research), ‘oku fokotu’utu’u ‘e he tokotaha fekumi ‘a e ngaahi ngaue ke fakahoko ke makatu’unga mei ai ‘a hono vakai’i ‘o ha faka’ape na’e fai.  Ko e ngaahi ngaue ‘oku fakahoko kuopau ke faka’aonga’i ‘a e founga ngaue falala’anga pea fai’aki ‘a e ngaahi me’angaue ‘oku fakafiemalie pea ko e tokotaha fakahoko ngaue ‘oku ne tali pe ‘a e ola ‘oku ma’u kae ‘ikai ke liliu ia makatu’unga ‘i ha’ane fiema’u.

Fakafotunga Fonua
Ko e fakafotunga ‘o ha kongafonua kuo’osi fuafonua ‘oku makatu’unga ia ‘i hono ta ‘a hono fakatata ‘a ia ‘oku ha ai ‘a e kongafonua kelekele pea mo ‘ene fekau’aki pea mo e ngaahi kongafonua kelekele kehe pea fokotu’u ki ai mo e lahi pea pehe ki he hingoa’o e tokotaha kolefonua .  ‘E lava ke tupu mei he tukunga ko ‘eni ‘a e ngaahi fakakaukau ni: ‘oku tonu pe ‘a e tu’u’anga ‘o e kongafonua kelekele fakatatau ki he ngaahi kongafonua kelekele kehe?; ‘oku tonu pe ‘a e lahi ‘o e kongafonua kelekele pe ‘oku ne ma’u ha konga ‘o ha fonua kelekele kehe?; ‘oku malava ke hanga ‘e he tu’u’anga ‘o e kongafonua kelekele ‘o tataki ha taha ke ne a’u ki ai kae ‘ikai ko ha feitu’u kehe?.

Ko e maama ‘oku ma’u mei he fakafotunga fonua ki he fekumi fakaako ko ha tukunga ‘a ia ‘oku hanga ai ‘e he tokotaha fekumi fakaako ‘o fakafelave’i ‘a e ola ‘o ‘e ne fekumi pea mo e ngaahi taumu’a na’e fokotu’u makatu’unga ‘i he faka’ape na’e fokotu’u kene tataki ‘a e fekumi.  ‘I he’ene pehee, ‘oku faka’uhinga’i ‘e he tokotaha fekumi ‘a e ola fakatatau ki he ngaahi taumu’a.

Lesisita Fonua
‘I ha maau ‘a e fakafotunga fonua, ‘oku ma’u ‘a e fakatata (map) ‘o e kongafonua kelekele ‘a ia ‘oku fakafiemalie ‘i he tapa kotoa pea ‘i he’ene pehee, ‘oku laumalie lelei ‘a e ‘Eiki Minisita Fonua Kelekele ke ne fakamafai’i ‘a e tokotaha kolefonua ke ne lesisita ia ‘i hono hingoa ‘o makatu’unga ai ‘a ‘e ne ma’u pea mo hono hako ‘a e kongafonua kelekele fakatatau ki he lao.  ‘I he’ene pehee, ‘oku ma’u ‘e he tokotaha kuo ne lesisita ha kongafonua kelekele pea mo hono hako ‘a e totonu ki he kongafonua tukukehe ka toki fakata’e’aonga’i ‘e he fakamaau’anga ‘a e totonu ko ia makatu’unga ‘i ha ‘uhinga fakalao.

‘I he fekumi fakaako, ‘oku hanga ‘e he tokotaha fekumi fakaako ‘o fakaope ‘a e tukunga ‘o e’ilo ‘i he ‘eu ‘o e mala’e fakaako ‘a ia na’e fakahoko ai ‘a e fekumi.  Ko e tanaki ‘eni ki he tukunga ‘o e ‘ilo ‘i he mala’e pea kapau kuo fakapapau’i ‘oku mo’oni ‘eni pea ‘oku tali leva ‘e he kau muimui ‘o e mala’e ‘a e tanaki kuo fai pea foaki mo e fakalangilangi.  ‘E tu’u ‘a e fakalelei kuo fai kae’oua leva kuo fakata’e’aonga’i pea te ne hoko ko e fakaope’anga ‘o e ‘ilo ki he kau muiaki fekumi fakaako.