Fekau’aki ‘a e Teoli (Theory) Ta-Va pea mo e Lea Fonua ^Featured

Te u lave ‘i he faingamalie ni ki he fekau’aki ‘a e Teoli Ta-Va Fakalukufua ‘o e ‘Iai pea mo e lea “fonua”.  Ko e Teoli Ta-Va na’e fatu ia mo fokotu’utu’u ‘e Hufanga Palofesa ‘Okusitino Mahina pea kuo lahi ‘a hono faka’aonga’i ki he fekumi fakaako ‘i he ngaahi mala’e kehekehe hange ko e ako (education), ‘atolopolosia (anthropology), nimamea’a (fine arts) pea mo e ako ki he ‘atamai (psychiatry).  Ko e lave teu fai ko e konga ia ‘o ‘eku fekumi  ki hono fakafelave’i ‘a e Teoli Ta-Va  mo e mala’e fakaako ko e ‘ekolosia (ecology) kae fakatefito ‘i he ongo va fekau’aki ko e tauhifonua mo e tufungafonua pea pehe ki he ngaahi fatongia hange ko e kumifonua, fusifonua, langafonua, tekefonua, tukufonua mo e hikifonua.

Fakatatau kia Mahina, ‘oku ‘iai ‘ae ngaahi tefito’i tui (tenets/beliefs) ‘oe Teoli Ta-Va ‘a ia ‘oku anga pehe ni:

(i)    Ko e ‘onitolosi (ontology) pe anga ‘o e ‘Iai (way of being) ‘oe teoli ta-va ‘oku ne talamai ‘oku vaka mai ‘ae me’a kotoa pe ‘i he ta/taimi/time mo e va/vaha’a/space;
(ii)    Ko e ‘episitemolosi (epistemology) pe anga ‘oe vakai (way of seeing) ‘oe teoli ta-va ‘oku ne talamai ‘oku fokotu’utu’u fakasosiale ‘i he founga kehekehe ‘a e ta/taimi/time mo e va/vaha’a/space ‘e he ngaahi ‘ulungaanga fakafonua kehekehe;
(iii)    ‘Oku ta’emamotu ‘a e fakafetongi ‘i he va ‘o e me’a kotoa pe ’i natula, ‘atamai mo e sosaieti pea ‘oku hoko heni ‘a e fepaki mo e maau;
(iv)    ‘Oku tatau pe ‘a e fepaki mo e maau pea ‘i he’ene pehee, ko e maau ko e ‘ata pe ia ‘e taha ‘o e fepaki;
(v)    Ko e ta mo e va ko e ‘ata ia ki loto ‘o e fuo mo e uho ‘a ia ‘oku na to e hoko pe ko e ‘ata ia ki tu’a ‘o e ta mo e va;
(vi)    ‘Oku ta’emalava ke fakamavahevahe’i ‘a e ta mo e va ‘o tatau pe ‘i he ‘atamai pea mo e ‘Iai.

‘Oku matu’aki ma’uhinga ke mahino ‘a e ngaahi tefito’i tui ni pea ‘I he’ene pehee, teu fai ha lave fakaikiiki ki he ngaahi me’a ni.

‘Onitolosi ‘o e Ta/Fuo-Va/Uho

Fakatatau ki he ma’u’anga tala (literature), ‘oku hangehange na’e fofoa’i ‘a e teoli ta-va makatu’unga ‘i he a’usia mo e taukei ‘a Mahina ‘i he ngaahi ‘aati faka-Tonga hange ko e faiva (performing art), tufunga (material art) mo e nimamea’a (fine art) pea pehe ki he tokateline fekau’aki mo e ‘Iai (realism) ‘a Palofesa John Anderson ‘a ia na’e tu’uaki mo paotoloaki ‘e Palofesa Futa Helu ‘i ‘Atenisi ‘o ako mo to’oa ai ‘a Palofesa Mahina pea mo e kau ako kehe pe.  ‘Oku matamata na’e ngaue’aki ‘a e ‘etimolosia ki hono fokotu’utu’u ‘a e ta mo e va kae faka’aonga’i ‘a e mahino felave’i mo e ngaahi ‘aati faka-Tonga hange ko e faiva, tufunga mo e nimamea’a ‘o hange ko ‘eni: ko e taimi mo e vaha’a ko e faka-Tonga ia ‘o e time mo e space pea ngalingali na’e fakakaukau’i ‘a e ta mo e va makatu’unga ‘i he mahino’i ‘e Mahina ko e faiva faka-Tonga ‘oku ‘iai hono va/vaha’a/ta’anga/space ke ta/taimi/fakahaka/hiva’i/haka’i/time.  ‘I he’ene pehee, ‘oku hok ‘a e faiva faka-Tonga ko e ma’ulu’ulu ‘o ‘Iai/ma’ulu’ulu koe’uhi he ‘oku ‘iai hono ta’anga/va/space kuo fakahaka’i mo fakafasi pea hiva’i mo haka’i/ta/time ‘o kehe ia mei ha to e faiva faka-Tonga hange ko e lakalaka, faha’iula, tafi, me’etu’upaki pe kailao.

‘I he’ene fekau’aki mo e tufunga langafale, kuopau ke ‘iai ‘a e va/vaha’a/palani/space ‘o e fale pea ‘oku hanga leva ‘e he tufunga langafale ‘o ta/taimi/langa/time ‘a e fale fakatatau ki he va/vaha’a/palani/space pea hoko ‘a e fale ‘o ‘Iai/fale.

‘I he ‘uhinga tatau pe, kuopau ke ‘i ai ha va/vaha’a/kupesi/space ‘o e fala pea ‘oku toki hanga leva ‘e he fefine lalanga ‘o ta/taimi/tohi/lalanga/time ‘a e fala fakatatau (ta fakatatau/mediate) ki he kupesi pea ‘oku hoko leva ‘a e fala ‘o ‘Iai/fala kae ‘ikai ko ha kafu vavae pe sipikafu.

Kapau te tau vakai ‘ofi ki he ‘analaiso kuou feia, ‘oku ngalingali ‘oku vaka mai ‘a e me’a kotoa pe ‘i he va/’uhinga/space mo e ta/ngaue/time pea ka ngaue’i/taa’i ‘a e ‘a e va/’uhinga pea ‘oku ‘Iai/hoko ‘a e me’a.

‘Epitemolosi ‘o e Ta/Fuo-Va/Uho

 Na’a ku lave ‘i ha’aku pepa ‘e taha na’e tukuatu ‘i he Nepituno (‘Uhinga ‘oe lea fonua) ki he pehe koia ‘e Palofesa Futa Helu ‘oku makatu’unga ‘a e anga fakafonua/kalatua ‘o ha fonua ‘i he tukunga fakaenatula ‘oku ne ma’u pea ko e fehu’i leva ‘oku pehe ni – ‘oku mo’oni nai ‘eni?.  .  Kapau te tau fakafehoanaki ‘a Tonga ni mo Nu’u Sila mahalo ‘e lava ke mahino ‘a e tali ki he fehu’i ko ‘eni.  Ko Nu’u Sila ko e fonua lahi, momoko pea mo tokatamaki.  Makatu’unga ‘i he’ene momoko (va/’uhinga/space) ‘oku ngaue’aki (ta/taa’i) ‘e he kakai ‘a e vala matolu ngaohi mei he fulufulu’i sipi koe’uhi ke mafana honau sino.  ‘Oku nau ohi mo fafanga (ta/taa’i) ‘a e fanga sipi koe’uhi he ‘oku lahi ‘a e kelekele pea ke ma’u mei ai ha’anau me’atokoni taau mo e momoko pea pehe foki ki ha fulufulu ke ngaohi’aki honau vala (va/’uhinga).  Koe’uhi ko e momoko ‘a e ‘ea (va/’uhinga) ‘oku nau to (ta/taa’i) ‘a e ngoue fe’unga mo e tukunga koia hange ko e pateta, uite, ‘apele, kiwifruit moe ha fua.

‘I hono fakafehoanaki mo Tonga ni, ko e fonua si’isi’i, mafana mo tokamalie ‘eni (va/’uhinga) pea ‘i he’ene pehee, ‘oku tau vala manifi, ngoue si’isi’i fakatefito he ‘akau foha, tauhi vaha’a kae ‘ikai fe’au’auhi (ta/taa’i).  ‘I he’ene pehee, ‘oku lava ke mahino ‘oku kehekehe ‘a ‘etau fokotu’utu’u ‘a e ta mo e va ‘i hono fakafehoanaki mo Nu’u Sila koe’uhi he ‘oku kehekehe hotau tukunga fakaenatula.

Fakafetongi pea mo e fepaki mo e maau

Hangehange ‘oku makatu’unga ‘a e tefito’ ‘ulungaanga ko ‘eni ‘o e teoli ta-va ‘i he to’onga ‘a Sokolotesi ko e fe’auhi faka’uhinga (debating); tui ‘a Heikolo ko e talatalanoa (dialectic); tokateline ‘a Ka Makisi ko e fakafepaki’i ‘a e pule kovi (dialectical material).  ‘Oku ho’ata mei heni ‘a e tui ‘a Mahina he’ikai ke ma’u ha maau/lelei kae’oua leva kuo fai ha fepaki.  Ko e tui neo-Marxist ‘eni pea ‘oku makatu’unga ia ‘i he ma’uhinga’ia ‘i he fevahevahe’aki ‘o e fakakaukau kae ma’u ha mo’oni/maau.

‘I hono fakafelave’i ‘o e tui ko ‘eni ki he teoli ta-va, ‘oku tui ‘a Mahina kuopau ke fepaki ‘a e ta/taa’i mo e va/’uhinga kae ma’u ha maau (spatio-temporal order) pea ‘oku fai ‘eni makatu’unga ‘i hono ta fakatatau (mediate) ‘a e ta/taa’i mo e ‘uhinga’i kae’oua leva kuo ma’u ‘a e maau.  ‘Oku mahino ‘a e aape faka’aati ‘a e tui ko ‘eni koe’uhi ‘oku ngaue’aki ‘e Mahina heni ‘a e ‘uuni ‘ulunga’anga ‘o e ‘aati ko e tatau, potupotutatau, malie mo e faka’ofo’ofa.  ‘Oku toki ma’u ‘a e maau, malie mo e faka’ofo’ofa (va/’uhinga) ‘o kapau ‘oku tatau mo potupotutatau ‘a hono ta fakatatau (ta/taa’i/ngaue’i) ‘o e va/’uhinga.

Ko e me’a ma’uhinga ‘oku ha mai mei he ‘analaiso ko ‘eni ko e fiema’u ke ‘i ai ha va/’uhinga kae fai ha ta fakatatau (ta/taa’i/fepaki) fakafou ‘i he tatau mo e potupotutatau koe’uhi kae a’usia ‘a e  maau, malie mo e faka’ofo’ofa.

Felave’i ‘a e Teoli Ta-Va mo e Fonua

Na’a ku ‘analaiso ‘a e ‘uhinga ‘o e lea fonua ‘i ha’aku lave na’e ‘osi tufaki ‘e he kupengaope Nepituno pea he’ikai keu to e lave ki ai tukukehe pe ‘a ‘eku faka’uhinga’i ‘a e lea fonua ‘a ia ‘oku ou pehe ai ko e fonua “ko ha me’amo’ui pe me’amate ‘oku ne malava ke tokoni’i ‘ae fa’ahinga ‘o e tangata makatu’unga ‘i ha va fekau’aki ‘oku paotoloaki ai ‘a e tukunga tu’uloa mo tolonga ‘o e fonua”.

Kapau te tau vakai ki he ongo lea ko e tauhifonua mo e tufungafonua ‘oku lava ke mahino ko e tauhifonua (ta=ngaue’i; uhi=ke mo’ui/fakamo’ui) ko e va fekau’aki ‘oku ‘uhinga ki he fakamo’ui ‘a e me’amo’ui.  Ko e tufungafonua (tu=ngaue’i; funga=me’amate/fakalelei’i) ‘i he tafa’aki ‘e taha ko e va fekau’aki ‘oku ‘uhinga ki he fakalelei’i ha me’amate.  Ko e vakai ko ‘eni ‘oku ngali fenapasi pe mo e tala he ma’u’anga tala tukukehe pe ‘a e te’eki ai ke ha’i ki he me’amo’ui mo e me’amate.

Ko e ngaahi fatongia hange ko e kumifonua (ku=tali;mi=mili,milihi/fakalelei’i/fakamahu’i ‘a e kelekele), fusifonua (fu=tali; si=’akau/fakamo’ui ‘a e ‘akau), langafonua (la=ivi;nga=faingata’a’ia/fakamo’ui ‘a e monumanu), tekefonua (te=tekina; ke=faikehekehe/fakalelei’i ‘a e tahi/vai), tukufonua (tu=tuku; ku=kovi/fakalelei’i pe fakama’a ‘a e ‘ata) mo e hikifonua (hi=fakatupu;ki=manupuna/fakatokolahi ‘a e manupuna) ko e ngaahi fatongia/ta/taa’iva ke fakahoko koe’uhi ko e va fekau’aki ‘o e fa’ahinga ‘o e tangata mo e me’amo’ui (tauhifonua) pe me’amate (tufungafonua). ‘Oku mahu’inga ke fakatokanga’i ko e fonua ‘i hono fatongia ko e va/’uhinga ‘oku liliu ma’u pe makatu’unga pe koe fe ‘a e fonua me’amo’ui pe fonua me’amate ‘oku fai kiai ‘a e tokanga pea ko e ta/taa’iva ‘e fai ‘e makatu’unga pe ia ‘i he fonua ‘oku va/’uhinga.  ‘I he’ene pehee, kapau ko e fatongia ko e kumifonua pea ‘oku va/’uhinga ki he fonua ko e kelekele pea ko e ta/taa’iva ke fai ko e fakalelei’i pe fakamahu’i.  Ko e ta fakatatau/taa’iva ‘e fai ‘e makatu’unga ‘i he fonua ‘oku hoko ko e va/uho/’uhinga.

Na’a ku lave ki he ‘ulungaanga faka’aati ‘o e teoli pea ‘oku mahino pe ko e tukunga (spatio-temporal order) ke a’usia ko e tu’uloa ‘a e fonua ‘oku mo’ui pea tolonga ‘a e fonua ‘oku mate.  Ko e tatau mo e potupotutatau ko e ‘ulungaanga ia ke a’u kiai ‘a hono fakahoko ‘o e ta fakatatau/taa’iva ‘e fai.

Ko e lave kuou fai ko e ‘ata nounou ia ‘o ha pepa loloa ‘a ia ‘oku ha kakato ai ‘a e ngaahi fiema’u ‘oku taau mo ha ngaue faka’ekatemika.