Fakatu’utamaki ki he ‘ikonomika mo e kakai hono ‘ohofi ngaahi pisinsi ^Featured

‘Oku mahu’inga pea totonu ke fakatokanga’i ‘e he kakai ‘o e fonua ‘a e nga’unu ko’eni he ko kinautolu tenau fua hono kanongatamaki. ‘Oku ‘ikai ngata ai ka ‘oku fio heni ‘a e ‘asenita faka-taautaha ka ‘e uesia ai e fonua fakalukufua.

Tukukehe ange ‘ene fehangahangai mo e tokāteline fakatemokalati pehe ki he laumalie ‘o e fakatupu koloa mo e langa faka-‘ikonomika ka ‘oku ‘ikai fakalotu ‘eni ke hoko ‘i ha fonua ‘oku taku koe fonua lotu.

‘Oku toe mahu’inga pe ke fakatokanga’i ko e konga lahi ‘o e kau pisinisi ko’eni ‘oku ‘ohofi pea tu’utu’uni ke tapuni ‘enau ngaahi pisinisi koe kau Tonga kuo nau ‘osi liliu kakai pea nau hoko ko e kau tangata’i fonua Tonga.

‘I he tu’u ‘a e Konisitūtone ‘o Tonga ‘oku pehe ni hono fakalea:

Kupu 1

1. Foaki ‘o e Tau‘atāina

Ko e me‘a ‘i he ha mai ko e finangalo ‘o e ‘Otua ke tau‘atāina ‘a e tangata ko e me‘a ‘i he ‘ene ngaohi ‘o toto pe taha ‘a e kakai kotoa pe ko ia ‘e tau‘ataina ‘o ta‘engata ‘a e kakai Tonga mo e kakai kotoa pe ‘oku nofo ni pea ‘e nofo ‘i he Pule’anga ni. Pea ‘e ‘atā ki he kakai kotoa pe ‘enau mo‘ui mo honau sino mo honau taimi ke kumi mo ma‘u koloa pea ke fa‘iteliha ki he ngaue mo e fua ‘o honau nima pea ke pule‘i tāfataha pe ‘e kinautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘anautolu.

‘Oku makatu’unga foki ‘a e ‘ohofi tokua ko’eni ‘e he Pule’anga ‘i he ‘uhinga koe maumau lao pea ‘oku fu’u ‘ilonga ‘a e polisī ta’e fakapotopoto ko’eni ‘o fakatatau ki he tu’unga ‘o e lao mo e ngaahi tu’utu’uni ngāue ‘a e Pule’anga.

‘Oku totonu mo taau ke fakamahino ko e hā ‘a e maumaulao ‘oku hoko ‘o fakatatau ki he tau’atāina kuo foaki ‘e he Konisitūtone. Kapau leva ‘oku maumaulao pea faka’ilo ka ‘oku ‘ikai ko hono fakamanamana’i mo tapuni pea uesia ai ‘enau totonu pehe ki he ‘ikonomika ‘o e fonua.

‘Oku pu’aki mahino mai ‘e he lao ‘oku ‘ikai fakalao hono fakalele ha pisnisi fakatau naunau tau pe koha fale pa’umutu mo e ngaahi pisinisi pehe ‘a ia ‘oku mama’o ‘eni ia mei he ‘uhinga ‘oku fai ai e ‘ohofi ko’eni.

Ko e ‘ohofi ko’eni ‘oku fai ‘e he Pule’anga ‘oku nofo ‘i he ‘asenita fakalaulanu ‘a ia ko e feinga ke tukuhifo ‘a e ngaahi pisinisi ko’eni pea ‘oatu mo e fo’i fakapūlou tokua ke ‘oange ‘a e faingamālie ki he kau pisinis Tonga totonu hili koia kuo liliu Tonga ‘a e konga ‘o e kau pisinisi ko’eni pea ‘oku ‘atā pe foki ‘a e kakai pisinisi ia ke pisinisi pehe ki he kau muli ‘i he founga mo e lao pea fe’auhi he koe lao koula ia ‘o e pisinisi.

‘Oku malie ‘a hono taimi’i ‘a hono fakahoko ‘a e polisī ko’eni he ‘oku ma’u ‘e he ongoongo ni ‘a e tatau ‘o e ngaahi tohi ‘a e CEO ‘o e Potungāue Leipa ki he ngaahi pisinisi lahi ‘a ia ‘oku mahino mei ai ‘a e fepaki ‘a e ngaahi tukuaki’i ‘oku fakahoko mo e tu’utu’uni ‘a e Lao Pisinisi (Business License Act) pehe ki he Tu’utu’uni ‘o e Lao Pisinisi (Regulation).

‘Oku fu’u fiema’u pea kuo pau ke muimui ‘a e kau pisinisi kotoa ki he Lao ka ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi tō nounou faka-tekinikale ‘oku fekau’aki tonu ia mo e fatongia ‘o e Ma’u Mafai ‘a ia koe Potungāue ia ‘i honau vā mo e ngaahi pisinisi pea kenau fakalele’i’i ‘i he founga ngāue mo hono fakapapau’i ‘oku muimui’i ‘a e lao (enforcement) ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ke tu’utu’uni ke tāpuni ai ‘a e ngaahi pisinisi ‘o hange koia ‘oku lolotonga fakahoko ‘e he Pule’anga.

‘Oku ‘i ai ‘a e tōnounou ‘a e Potungāue ‘i hono fatongia ki hono fakamalohi’i ‘a e ngaahi tu’utu’uni pea ‘oku ‘i ai mo e tō nounou ‘a e ngaahi pisinisi ka ‘oku fu’u ‘ilonga ‘a e ‘asenita ngāue ia ‘a e Pule’anga ‘i he ‘aho ni pea koe tokolahi ‘o e fonua ‘oku nau mūnoa ‘o ‘ikai ha ‘amanaki ki hono nunu’a.

Ko e fatongia ‘o e pule’anga ke langa ha vā fengāue’aki ‘oku mo’ui lelei pea kene faka’ai’ai ‘a e fengāue’aki mo faka'ai'ai 'a e pisinisi ka ‘oku ‘ikai ko hono ‘ohofi mo feinga ke tapuni. ‘Oku fehu'ia  leva heni ‘a e fepakipaki ‘a e taumu’a (conflict of interest) ‘a e kau taki ‘oku nau teke mui he me’a ni ‘o hange koe Potungāue Leipa.

Kapau leva ‘oku ‘uhinga pehe ‘a e Pule’anga pea ‘oku ‘ikai toe veiveiua koe lahi taha ‘o e ngaahi pisinisi ‘i Tonga ni ‘oku totonu ke tapuni 'o kau ai ‘a e pisinisi ‘a e CEO mo e Minisitā Leipa.

Ko e me’a ia kuo pau ‘ene hoko ‘o hange koe hopo ‘a e la’ā ‘e si’isi’i ange a e tukuhau ‘e tanaki ‘e he Pule’anga ke fakahoko ‘aki hono fatongia ki he fonua pea ‘e toe ‘a’asili ange ai ‘a e hikihiki ‘o e totongi ‘o e koloa mo e tukuhau ke tapuni ‘aki ‘a e ava (gap) ko’eni.

‘Oku laulau miliona ‘a e tukuhau ‘oku tanaki ‘e he Pule’anga ‘i he ta’u mei he ngaahi pisinisi ko’eni kuo tu’utu’uni ke tapuni pea ‘oku fehu’ia pe koe hai tene tapuni mai ‘a e ava koia.? ‘E toe fa’u ha lao kiha tukuhau fo’ou.?

'E fefee nai si'i kakai 'oku nau fakangāue'i.? 'E fakangāue'i kinautolu 'e he Pule'anga.?

‘Oku mahino mai foki ‘i he tohi a e CEO Leipa ki he ngaahi pisinisi ko’eni ‘a ‘ene fiema’u ‘a e ngaahi tokiumeni ‘oku ‘ikai ha’ane totonu fakalao kiai tukukehe ange ‘a e ‘ikai mahino pe ‘oku ‘ulu kotoa ‘a e ngaahi Potungāue ia ‘a e Pule’anga ki he Poungāue Leipa.

Ko e hala ‘eni na’e fou ai ‘a e ngaahi fonua lahi ‘i hono tu’uaki ‘a e polisī pisinisi ‘oku natula laulanu pea faka'ai'ai moe taufehi'a ki he kau pisinisi 'a ia 'e iku kotoa pe ki hono fua ‘e he kakai ‘o e fonua ‘a hono kanongatamaki.

‘Oku lolotonga ‘ilonga ‘a e hiki ‘o e totongi ‘o e koloa 'i he ngaahi ‘aho ni pea pea koe nga’unu ko’eni ‘oku fu’u fakatu’utamaki.

‘Oku fu’u fiema’u ke fakamālohi’i ‘a e fengāue’aki ‘a e Pule’anga mo e kau pisinisi pehe ki he sekitoa taautaha (public-private sector partnership) he koe halanga ia ki he tupu faka-ikonomika ka ‘oku ‘ikai ko hono pule’i faka-polisi mo fakamanamana’i ‘o hange koia ‘oku hoko he ‘aho ni.

'Oku 'i ai 'a e ngaahi fakatonutonu fakalao 'e muimui mai heni pea koe fehu'i kohai tene totongi? kaikehe 'oku mahino pe 'e toe foki pe ki he kakai totongi tukuhau 'o e fonua.