Teuteu Liliu Konisitūtone ‘a e Pule’anga: Halanga ki he Pule Faka-Tikitato Featured
Lau 'a e 'Etita
Teuteu Liliu Konisitūtone ‘a e Pule’anga: Halanga ki he Pule Faka-Tikitato
Kuo tuku mai ‘eni ‘e he Minisitā Lao Sione Vuna Faka’otusia ‘a e fokotu’utu’u ‘a e Kapineti ke liliu ‘a e Konisitūtone ke fili ‘e he Palēmia ‘a e mo e Kapineti ‘a e Komisiona Polisi, ‘Ateni Seniale pea mo e ‘Omipatimeni.
Ko e fakakaukau tokua kenau tali ui ki he Pule’anga kae ‘oua tenau tali ui kihe pēnolo kuo fakamafai’i ‘e he Konisitūtone kenau fili ‘a e ngaahi lakanga ko’eni ‘a ia ‘oku malumalu ‘i he Fakataha Tokoni.
Ko e ngaahi lakanga mahu’inga foki ‘eni pea ‘oku totonu mo taau ke ‘oua ‘e faka-politikale’i kae tau’atāina he ‘oku ne pukepuke ‘a e palanisi pea ‘oku ne fakatonutonu ‘a e nofo’anga ‘o e mafai (check and balance) pehē ki he pule lelei mo e pule ‘a e lao ‘i he fonua.
‘Oku te’eki ke tukuange mai ‘e he Minisitā Lao ia ha ‘uhinga kuo vaivai pea maumau lao ai ‘a e fokotu’utu’u ko’eni ‘i he fa’unga pule hange koia kuo hiki tohi he’etau Konisitūtone. Ko e me’a pe ‘oku ne tuku mai ko e ‘ene ui ‘a e kau mēmipa ‘o e pēnolo ko e kau kaupoe pea tukuaki’i fakafo’ituitui foki.
Ko e ta’u ‘eni ‘e 6 mo e konga ‘a e ngāue ‘a e founga ko’eni talu mei he’etau liliu faka-politikale ‘i he 2010 pea ‘oku te’eki kenau fakahoko ha maumau pe kuo nau fokotu’u mai ha taha ki he ngaahi lakanga ko’eni ‘oku ta’etaau pea ne fakahoko ha maumaulao ‘i he fonua.
Ko e me’a malie he koe fatu ‘e he kau mataotao pea kuo a’u mai ki he Pule’anga ‘o e ‘aho ni koe mālō mo e fo’i fokotu’utu’u ko’eni kene puke ‘a e ngaahi poutuliki fakalao mo faka-mafai ‘o e fonua mei ha’ane holofa.
‘Oku ‘ikai puli koe uhinga ‘a e feinga liliu Konisitūtone ko’eni ke fālute ‘a e mafai ke makatu’unga mei ai ‘a e pule fakaaoao mo faka-tikitato ‘a e Pule’anga ‘o e ‘aho ni.
‘Oku toe kau foki mo e fokotu’utu’u ke fakakau atu ‘a e Kapineti kenau memipa ‘i he Fakataha Tokoni ‘a e Tu’i ‘a ia ‘oku ‘ikai ha toe ‘uhinga malohi ange ia heni ka koe taumu’a ke to’o ‘a e mafai ‘o e Tu’i ‘i he ‘uhinga tokua ‘oku lahi ‘a e ngaahi lao ‘oku fakapaasi ‘e he Fale Alea kae ‘ikai ke fakamo’oni Huafa kiai ‘A ‘Ene ‘Afio.
‘Oku totonu foki ke fakatokanga’i ‘e he Pule’anga ‘oku ‘i ai ‘a e me’a ‘oku ui koe pelokativi (prerogative) ‘a ia ‘oku fokotu’u ‘i he Konisitūtone ‘o e meimei fonua temokalati kotoa pea ‘oku ne ‘oange ‘a e mafai mo e totonu ‘ikai toe fehu’i kiha sino kene hoko ko e unga’anga ‘o ha fonua pea kene fakafisinga’i (veto) ha fa’ahinga lao pe tu’utu’uni ‘e kaunga kovi ki he fonua.
‘Oku nofo ‘a e mafai koia ‘i he ngaahi fonua lahi ‘i he sino ‘o e kau Palesiteni, Kōvana Seniale, Tu’i, Takilotu mo e ngaahi sino kuo fokotu’u pea ‘oange kiai ‘a e mafai koia ‘o fakatatau ki he fa’unga faka-‘ikonomika, sōsiale, politikale mo faka-tukufakaholo ‘o e fonua takitaha.
‘I he Pule’anga Fakatahataha (United Nations) ‘oku ‘oange ‘a e mafai tatau ki he fonua ‘e 5 ‘a ia ko Siaina, Falanisē mo Lūsia, Pilitānia mo ‘Amelika kenau fakafisinga’i (veto) ha fa’ahinga tu’utu’uni ‘oku hangahanga fakatu’utamaki ki he mamani neongo kapau ‘e loto kiai ‘a e ngaahi fonua ‘e 100 tupu kehe ‘oku nau memipa ‘i he Pule’anga Fakatahataha.
‘Oku totonu ke tau sio ki he ngaahi fakatātā mahino kuo hoko pea ‘oku ‘ikai koha mea si’i ‘eni ka kuo tau sio mata pea fakamo’oni ki he fokotu’utu’u niu ‘a e ngaahi ngāue hala ‘a e Pule’anga ko’eni ‘a ia ‘oku mahino lelei mei ai ‘a e lele tu’a laini mei he lao pea koe mālō mo e ngaahi ha’iha’i faka-Konisitūtone lolotonga he ka na’e ‘ikai kuo mo’oni e lau ‘a e finemotu’a mei he motu mama’o “poho e poho e”.
'Oku 'i ai 'a e ngaahi fakatātā mahino mo mo’oni he ‘oku fu’u mahu’inga ke mahino ki he kakai ‘o e fonua ‘a e kaveinga ko’eni telia na’a tau toki hahaka hake kuo tōmui.
Na’e kamata mai pe ‘a e Pule’anga ko’eni mo e feinga ‘a e Palēmia ke fakamalōlō’i ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o, kapa atu kene tautea ‘a ‘ene Minisitā Malōlō ko ‘Etuate Lavulavu ka e tuku e mafai ia ‘o e Fale Alea pea ne iku lohiaki’i ‘a e fonua ‘o ‘ikai fakahoko ha tautea ia, fakangata ‘a e ngaahi konituleki ‘a e kau mēmipa Poate mo e kau CEO pea iku mo’ua ai ‘a e Pule’anga pea laini mai mo e ngaahi ‘eke ki he Pule’anga.
Ko e ngaahi fakatātā mo’oni ‘eni mo mahino ‘a e ngaahi fakaaoao ‘oku lolotonga hoko. Kapau leva ‘e toe ‘oatu mo e ngaahi lakanga ko’eni ke ‘i he malumalu ‘o e Pule’anga mo e Kapineti pea ta koe toki fonua pōpula mo faka’ofa lahi ‘a Tonga ni.
Kuo fanongo ‘a e fonua he taimi lahi ki he me’a ‘a e Palēmia ‘o fakahā ‘oku fakafe’atūngia’i ‘e he lao ‘a e ngāue hono Pule’anga pea ‘oku totonu ke tukufakatafa’aki ‘a e lao.
‘Oku ‘i ai ‘a e tailiili he ka tukuange ‘a e ngaahi mafai mo e ngaai me’afua (check and Balance) ko’eni ki he Kapineti pea kohai leva tenau taliui kiai?, kohai tene faka’ilo ‘enau otu ngāue hala ‘oku fai?, kohai tene fakahoko hano fakatotolo’i kinautolu, kohai ‘e hao kiai ‘a e kau ngāue faka-Pule’anga mo e kau ngāue he ngaahi Poate?, fefe 'a e kakai 'o e fonua.?
‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi lakanga ‘oku totonu ke ‘i he malumalu pe ‘o e Kapineti hange koia ‘oku lolotonga hoko pea ‘oku ‘i ai mo e ngaahi tu’unga ‘oku totonu ke tau’atāina pea ‘oua ‘e faka-politikale’i.
Ko e liliu ‘o e 2010 na’e ‘osi ‘omai ‘a e kau mataotao mei Nu’usila mo ‘Aositelelia ‘i he Lao mo e Konisitūtone pea na’e makatu’unga mei ai ‘etau liliu. ‘Oku lolotonga ‘i he tukunga lelei ka ‘oku ‘ikai ko hano liliu makatu’unga ‘i ha fehi’a ‘i he kau memipa ‘o e pēnolo.
Ko e me’a ketau manatu’i ko e ha’u pe ‘a e Pule’anga mo ‘alu pea 'oku 'ikai koha 'api tukuhau kae tukuma’u mu’a ‘a e fa’unga mo e ngaahi me’angāue faka-Konisitūtone mo faka-Temokalati (Check and Balance) kuo fakatoka pea toki monomono kae ‘oua leva kuo tau mateuteu kiai.
10 comments
-
Koe Minisita Fonua oku fili pe ia e he Palemia o fakatatau kihe LAO Nuanga. Ko e foi system recruitment i he taimi ni oe ngaahi lakanga ihe article nae alea'i lahi ke fili eha sino e ikai malava ai ke fakapolitikale'i. Kou pehe pe ketau toe fononga atu ha ngaahi ta'u ke matala e fo'i fokotuutuu koeni kae toki fai ha fakalelei.
-
He 'aho ni 'i Fale Alea 15/6/2017 'ikai 'oku tukunga malie mo mahino vave 'a e to'o 'e he Komisiona 'a e fakatotolo'i 'o e me'a ne hoko ki hono taa'i e matapule ne ne pehee te ne fakahoha'asi pe e PM kae 'oua ke fakahoko mai e Games ki Tonga ni he 2019? Na'e mei tautau e fafangu he kia e foha-he-lao 'o e PM kapau ne 'ikai tau'ataina e ngaue 'a e Komisiona Polisii..
-
'E Nuanga, mahalo pe na'a 'aonga 'a e ki'i fakalavelave ni. 'Oku mahu'inga ke independent 'a e commisioner he ko ia 'oku ne fai 'a e faka'ilo pea pau ke 'iai 'ene 'ilo fakapolisi. Kapau 'e ngaue 'i he malumalu 'o e Ministaalava ke aafe 'ene faitu'utu'uni ke mo'ulaloa ki he Ministaa, neongo ko e fili ia 'a e kakai. Ko e fakatata mahino 'o e palopalema 'o e tali ui ki he mafai ma'olunga a'e na'e hoko he kole 'e 'Akilisi ki he kau ministaa mo e kau paati ke nau tukuange ki ai ke ne tautea 'a LAVULAVU. Neongo na'e 'ilo 'e he kau tama na'e pea 'oku hala fakalao mo fakamolale ka na'a nau hiki nima ke fakahoho loto ki ho nau taki na'a tuli kinautolu.
Ko e commisioner 'oku taliui pe ia ki he lao. -
Tokoni mai ange ha taha heni. Ko hai oku ne fili e Minisita Fonua? "E lava nai ke fili pehei e MInisita Polisi? Kapau e pehe pea tukuange a e Komisiona ke fili tatau pe ia moe kau CEO kehe ke nau tali ui ki he MInisita. Ku ngali fihi kiate au koe ikai ha tali ui ia a e Komisiona ki he Minisita oku ne malumalu ai. he koe founga ia. 'AI e Minisita ia ke tali ui ki he sino unga'anga hange koe lau 'a e 'Etita kae tukuange e Komisiona ke taliui ia ki he Minisita ke 'Aonga hono sea koe Minisita pea ka ikai pea oua toe iai ha Minisita POlisi kae Komisiona a pe ia. Tokoni mai
-
Maumau pe fakamaama ko'eni ka he'ikai mahino ki he tokolahi hotau kakai. 'Oku mu'a mai e tauufehi'a 'i he funga 'o e ta'e mahino mo hono fakakonahi. Koe lotu pe tene lava ke fakamaama e fakapo'uli.
-
Kapau 'oku 'ikai malava ke muimui ki he lao 'a e Pule'anga he ngaahi 'aho ni pea fefe ai ka toe to'o atu moe ngaahi mafai ko'ena. Mahino mai 'a e lele faka vaotaa. Malie ee...
-
Malo 'Etita ki he fakama'ala'ala ko'eni, pea ko e issue malie eni ke fili ehe Palemia mo e Kapineti a e ngaahi lakanga ma'olunga koeni 'oku ne pukepuke 'a e mafai lahi 'i he fonua.
Kuo mama mai foki e ngaahi talanoa ki he 'u ngauehala 'a e kau penolo pango pe ko hono ui ehe Minisita ko e kau kaupoe, pea kou sio atu ke omai ke fili ehe Palemia mo e Kapineti, ku 'ange'ange tamaa he ta'ahine, ko e lau ki he kaupoe koee kae ui leva enau kapineti anautolu ko e kau hali.
E faingata'a fau ke ma'u e falala'anga ia he ngaahi 'aho ni, he ko e fili ena a e Kapineti a Anisi oku iai hono hisitolia fekau'aki mo e pa'anga. Ko e fili pe 'oku 'ikai fai ai ha launga ko e fili fale alea, tonu aa ke tuku mai e u hingoa ia e kau taki mo e mafai maolunga koeni ke fili atu pe ia ehe kakai hange pe ko e fili fale alea pea fai pe he taimi fili fale alea, osi pe ta'u e 4 hu kitu'a toe fili foou. Ko e anga pe kii fakakaukau. -
Pehee 'e Clive Edwards he 'atikolo he isiu tatau ka 'ihe fakaPilitania, "He said while he was not entirely against the proposal," neongo na'e 'ikai ke ne fakaikiiki mai.
'Oku ou tui tatau au moe lau ko'eni 'i 'olunga pea ko'eku fakaikiiki 'eni.
Fekau'aki moe 'Omipatumeni, 'oua 'e liliu e lao kae tuku pe tokotaha ni ke tau'ataaina hange koe ngaahi laaulea kuo tukuatu 'ehe 'Etita.
Fekau'aki moe Komisiona Polisi, 'oku 'ikai keu fu'u pau 'ia ai. Koe me'a pe 'oku ngali faikehe 'ae 'ikai 'iai ha mafai 'oe Minista Polisi ki he Komisiona Polisi kae mahalo 'oku sai pe ia mo tuha mo Tonga kae hei'ilo foki.
Koe 'Ateni Seniale 'oku ou poupou kakato au ki he liliu. 'Oku kehe 'aupito e 'Ateni Seniale mei he Potungaue Fakamaau (Justice Department). 'Oku totonu ke tu'u fakataha e Pule'anga moe 'Ateni Seniale he me'a kotoa pea ke 'oua te na fenaapasi. Koe fakalao pe ta'efakalao koe me'a kehe ia pea koe 'oku 'iai pe lao moe Justice ke toki faka'osi mei falehopo kapau 'e ta'efiemalie ha taha ki ha tu'utu'uni 'ae Pule'anga. 'Aia ko hono 'ai mahino ke hoko 'ae lakanga 'Ateni Seniale koe lakanga fakapolitikale pea ke fili ia 'ehe pule'anga he taimi koia.
Koe tukunga ia 'o 'Amelika ni he taimi ni he koe Ateni Seniale lolotonga koe fili ia 'ehe Palesiteni Trump. Mahu'inga e tu'u fakataha 'ae Palesiteni moe 'Ateni Seniale kae 'ikai ke na tu'u fehangahangai.
Me'a tatau pe ke 'i Tonga ke tu'u fakataha e Ateni Seniale moe Palemia pea koe me'a pe 'e hoko ai koe fili 'ehe Pule'anga 'oe Palemia 'ae Ateni Seniale.
Malo
Hausia -
Poupou atu ki he fakamaama kuo fai mai 'Etita pea 'ofa pe 'e mahino ki si'otau kakai. 'Oku mo'oni lahi 'a e fakamatala ni pea 'uhinga lelei,
-
'Etita, ko e toki faka'ulia ko e fakapulou kuo fai ki hotau fonua, kuo fakaiku kai ngako 'etau samena hhh, ki'i fai atu ha fakalelei mo e motu'a nonofo ta'emali ko ena , 'uluaki feinga'i 'e ia ia ke sai, holi ia mo Akili kena pule tokoua 'i he fonua ni hhhh, malie atu ka ke manatu'i foki 'etita ko Akili ko e motu'a reformer pe ia 'oku 'ikai ko ha motu'a ia ki he development, sio ki hee ki'i fokotu'unga he Potungaue Ako pe haaa kei 'ala'alahaa atu hono konaa pea 'e si'i 'a e ta'u ia 'e 10 hano fakalelei'i ko eni toe ki'i fokotu'unga he MIA , kei konaa 'au'uno ai 'a e fonuaa ia pea 'e ta'e falala'anga ai 'a Tonga mahalo ki he to'u tangata 'e 4 pe 5. Ko e fakalelei ke fai ki he Kapineti ke nau tali ui kakato ki he kakai, tuku e fie ma'u mafai mo e matu'aki fakaoli he koe hili 'enau 'i loto ko e too ko ia ki tu'a talaatu malie fau ia hhhh