'Uhinga 'O e Lea "Fonua" ^Featured

Te u fai ha lavelave ‘i he faingamalie ni ki he’etau lea tupu’a ko e “fonua” he ‘oku ou tui ko e lea ma’uhinga ‘eni pea ‘oku toutou ngaue’aki ‘e he kakai tokolahi ‘o ‘uhinga ki he ngaahi me’a kehekehe.  Kaekehe, na’e tupu ‘eku ma’uhinga’ia ‘i he lea ni mei he’eku tokanga ki he ngaahi ha’aha’a ‘oku fakatupu ‘e hono maumau’i ‘o e ‘ulufonua (‘atakai).  Na’e to e fakalotolahi foki kiate au ‘a e lave ‘a Palofesa Futa Helu kuo pekia, ‘a ia na’a ne pehe ko e ‘ulungaanga fakafonua ‘oku makatu’unga ia mei he feohi ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata pea mo natula/’ulufonua/’atakai.

Fakatatau ki he ma’u’anga tala (literature), ko e lahi taha ‘a hono faka’aonga’i ‘o e lea fonua ‘oku faka’uhinga’i ia ko e kelekele (land) pe feitu’u ‘oku fai ai ha nofo (country).  ‘Oku ha mahino ‘eni ‘i he lea ko e fuafonua ‘a ia ‘oku ‘uhinga ki he fua ‘o e fonua ko e kelekele (land surveying) pea mo e lea ko e Potungaue Fonua ‘a ia ‘oku ‘uhinga ki he potungaue ‘a e Pule’anga (Ministry) ‘oku ne tokanga’i ‘a e ngaahi ouau fekau’aki mo e fua, fakama’uhinga’i pea mo e lesisita ‘o e fonua ko e kelekele.  Felave’i pea mo e feitu’u ‘oku fai ai ha nofo, ko e kupu’i lea ko e “fonua ko Tonga, fonua ko Fisi moe ha fua” ‘oku lahi ‘a hono ngaue’aki pea ‘oku mahino mei heni ko e Tonga ‘oku tau nofo ai ko e fonua.  Kaneongo ‘eni, ‘oku kei ta’e’uhinga pe pea ‘i he’ene pehee, ‘oku taau pe ke to e fai ha vakai ‘oku faka’aulilikiange.

Kapau te tau vakai ki he fonua ko e “kelekele” pea mo e fonua ko “Tonga” oku tau nofo ai, ‘e lava ke ha mahino ‘oku ‘I ai ‘a e me’a ‘e ua ‘oku tatau ai ‘a e ongo fonua ko ‘eni ‘a ia ‘oku na fakatou ma’u ‘a e mo’ui pe lelei pea ‘oku ‘i ai ‘a e va fekau’aki ‘oku makatu’unga ai ‘a e foaki mo e tauhi ‘o e mo’ui pe lelei.  ‘Oku ‘i ai ‘a e mo’ui ‘i he fonua ko e kelekele koe’uhi he ka to ha tenga’i ‘akau ‘i he fonua ko ‘eni, ‘e tupu ia hili ha ngaahi ‘aho pea ‘oku hoko ‘eni makatu’unga ‘i hono foaki ‘e he kelekele ‘a e mo’ui ki he tenga’i ‘akau. 

‘Oku to e ’i ai foki mo e lelei ‘i he kelekele he ‘oku makatu’unga ‘a ‘e ne ma’u ‘a e mo’ui mei he lelei ‘a hono fa’u pea pehe ki hono tauhi.  Ko e malava ko ia ke ma’u ‘e he kelekele ‘a e mo’ui mo e lelei ‘oku makatu’unga ia ‘i he faka’apa’apa’i kakato ‘o e va fekau’aki ‘oku makatu’unga ai ‘a e ma’u ‘e he kelekele ‘ae mo’ui mo e lelei.  Kae fefe ‘a e fonua ko Tonga ‘oku tau nofo ai?.  ‘Io, ‘oku ‘i ai mo e mo’ui pea pehe ki he lelei ‘i Tonga koe’uhi ho kitautolu kakai ‘o Tonga ko e kakai mo’ui pea ‘oku tau ma’u ‘a e mo’ui mei he fonua ko Tonga ‘a ia ‘oku tau nonofo ai pea ‘oku makatu’unga ia ‘i he’etau faka’apa’apa’i ‘a e va fekau’aki ‘oku malava ai ‘e he fonua ko Tonga ‘o ma’u ‘a e lelei mo e mo’ui.

‘Oku to e ‘i ai foki pea mo e faka’uhinga’i ‘e taha ‘o e lea fonua ‘o pehe ko e “fakatahataha’i ‘o e feitu’u mo e kakai” pea ‘i he’ene pehee, ‘oku taku ‘e he fakakaukau ko ‘eni ‘oku ‘I ai ‘a e fonua ‘e tolu ‘a ia ko e fonua ko e manava ‘o e fa’e, fonua ko maama/mamani ‘oku tau nonofo ai, pea mo e fonua ko fa’itoka ‘oku tanu ai ‘a e pekia.  Ka koe ha ha me’a ‘oku tatau ai ‘a e ngaahi fonua ko ‘eni?.  ‘Oku tatau ‘a e ngaahi fonua ko ‘eni ‘i he me’a ‘e fa ‘a ia ko e kakai, feitu’u,  mo’ui mo e va fekau’aki.  Ko e manava ‘o e fa’e ko e feitu’u ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e kakai ko e fa’e mo e valevale mo’ui te’eki fanau’i pea mo e mo’ui ‘oku tafe mei he fa’e ki he valevale makatu’unga ‘i he va fekau’aki ‘i he vaha’a ‘o e fa’e pea mo e valevale mo’ui te’eki fanau’i. 

Ko e fonua ko maama/mamani ‘oku tau nonofo ai ‘oku ‘i ai ‘a e kakai ‘a ia ko kitautolu, mo e feitu’u ‘aia ko e kelekele ‘oku tau nonofo ai, pea mo e mo’ui ‘aia ‘oku tau ma’u mei he kelekele, ‘akau, vai, havili, tahi ‘aia ‘oku ma’u kotoa ‘i maama/mamani pea pehe ki he va fekau’aki ‘oku makatu’unga ai ‘a ‘etau ma’u ‘a e lelei mo e mo’ui mei he fonua ko maama/mamani ‘oku tau nonofo ai.  Ko e fonua ko fa’itoka ko e feitu’u  ia ‘oku ‘ave ki ai ‘ae kakai pekia ke nau ‘au’aunga ai mo luva ‘a e mo’ui ke ‘inasi ai ‘ae kau muiaki fononga. 

Ko e ‘ulungaanga ko e feitu’u ‘oku ma’u ia he ko fa’itoka pe fonualoto/fonua ‘i he loto fonua ko e feitu’u ia ‘oku fai ai ’ae luva.  Ko e kakai ko e tokotaha pekia pea mo e kau muiaki fononga.  Ko e lelei mo e mo’ui ko e ongo me’a ia ‘oku luva ‘e he tokotaha pekia ki he fonua ko e kelekele pea ‘oku toki kai mo inu ai ‘a e kau muiaki makatu’unga ‘i he ngaahi me’a ‘oku mo’ui ’i he kelekele.  Ko e va fekau’aki ‘i he vaha’a ‘o e pekia mo e fonua ko maama/mamani kuo kakato ia pea kuo luva ‘e he pekia ‘a e lelei mo e mo’ui ki maama/mamani ke ‘inasi ai ‘a e kau hoko atu.

‘Oku to e lahi foki mo e ha ‘a e lea fonua ‘i he tala ‘etau nonofo ‘o hange ko e koloa mohu ‘uhinga koia na’e to meia Taufa’ahau ‘i he 1834 ‘i ha’ane malanga ‘i he Kilikilitefua/Makave ‘a ia na’a ne pehe ai “’oku fonua pe tangata”.  Ka koe ha nai ‘a e ‘uhinga ‘o e kupu’i lea fungani ko ‘eni?.  ‘Oku tatau ‘a e tangata mo e fonua ‘i he kupu’i lea ko ‘eni makatu’unga ‘i he ngaahi me’a ni: ‘uluaki, ko e tangata ko e kakai pea’oku ‘uhinga ‘a e tangata ki he kakai tangata mo e kakai fefine; ua, ‘oku ‘ikai ‘i ai ‘a e tangata ‘iate ia pe ka ‘oku ‘i ai ‘a e feitu’u ‘oku ne mo’ui ai; tolu, ‘oku ‘iai ‘a e mo’ui ‘i he tangata pea ‘oku ne ma’u ‘eni mei he feitu’u ‘oku mo’ui ai; fa, ‘oku mo’ui fekau’aki ‘a e tangata makatu’unga ‘i hono va fekau’aki pea mo e me’a/ngaahi me’a ‘oku ma’u mei ai ‘e ne mo’ui. 

Kapau te tau vakai ki he ‘analaiso kuo’osi fakahoko ‘e lava pe ke tau fakatokanga’i na’a tau ‘osi pehe ko e fonua ko e feitu’u; ‘oku ‘i ai m o e kakai; ‘i ai mo e mo’ui; pea ‘i ai mo e va fekau’aki ‘a ia ‘oku makatu’unga ai ‘a e faka’aonga’i mo e fakahounga’i ‘o e lelei mo e mo’ui.  Koia ai, na’e ‘uhinga ‘a e koloa na’e to ki he fakakaukau “oku fonua ‘a e tangata koe’uhi he ‘oku ne ma’u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e fonua” ‘o hange koia kuo’osi fai ki ai ‘a e lave.  ‘I he ‘uhinga tatau pe, ‘e lava pe ke tau pehe ‘oku tonu pe kapau te tau pehe “’oku tangata pe fonua”.
 
‘Oku to e faka’aonga’i foki ‘ae lea fonua ‘I he lea heliaki koia ko e “Taka ‘i fonua mahu” ‘a ia ‘oku ha mei ai ‘a e me’a ‘e fa ‘a ia ko e kakai, feitu’u,  mo’ui/lelei mo e va fekau’aki.  ‘Oku malu ‘a e fonua ki he nonofo ‘a e kakai koe’uhi he ‘oku ne ‘oange ‘a e mo’ui/lelei  kiate kinautolu kae makatu’unga ‘i he’enau ngaue’i ‘a e mo’ui.  ‘Oku mahu ‘a e fonua ‘i he ngaahi fiema’u lelei/mo’ui ‘a e kakai koe’uhi he ‘oku nau faka’apa’apa’i ‘a e va fekau’aki.

‘Oku fakae’a mai ‘e he lea heliaki ko ‘eni ‘a e fakakaukau ko e “kuopau ke ngaue’i ‘a e mo’ui ‘o ‘ikai ke ngata pe ‘i he ngaue’i ‘o e mo’ui ke ma’u ka ‘oku to e kau ki ai mo e to’o fakapotopoto ‘a e mo’ui mei he ma’uanga mo’ui koe’uhi he ‘oku ‘ikai ngata pe ‘a e mo’ui ‘I he ‘osi ‘a hono faka’aonga’i ka ‘oku hokohoko atu

‘Oku to e lahi foki pea mo hono faka’aonga’i ‘o e lea fonua ‘i he mala’e ‘o e lotu (lo=mamahi’ia; tu=velahia) ‘o hange ko ‘ene ha ‘i he Himi 498 ‘a e Siasi Uesiliana Tau’ataina ‘o Tonga ‘o pehe ni:

‘Oku lau ha fonua mama’o
‘O fufu ‘ia Sisu ‘i ai
‘A e kakai kuo mohe ‘i lalo
‘I he tui falala he Lami
Ke u ‘i ai! Ke u ‘i ai!
‘O u fufu ‘ia Sisu ‘i ai

‘Oku ha mei he veesi himi ko ‘eni ‘a e feitu’u (fonua mama’o), kakai (Sisu mo e kakai kuo mate ka na’a nau tui kia Sisu),  mo’ui ‘a ia ko Sisu ko e ‘Otua ‘oku mo’ui mo e kakai ‘oku nau to e mo’ui makatu’unga ‘i he’enau tui kia Sisu, pea mo e va fekau’aki ‘a ia ko e tui kia Sisu ka ke toetu’u mei he mate ‘i mamani ‘o fakafe’ao kia Sisu ‘i Langi.  ‘Oku fakamanatu ‘e he tokotaha fatu ta’anga ki ha’a kalisitiane kenau lotu mo tui kia Sisu kae lava ke nau to e mo’ui hili ‘enau mate ‘o fakafe’ao kia Sisu ‘i Langi/Hevani.

Ko e anga ia ‘o e vete ‘a e ‘uhinga ‘o e lea fonua makatu’unga ‘i he ngaahi faka’uhinga kehekehe pea ko e me’a ‘oku ha mahino mai ‘oku pehe ni: ko e lea fonua ‘oku fa’olaki ai ‘a e me’a ‘e fa ‘a ia ko e kakai (people), feitu’u (place), lelei/ mo’ui (benefits/life) mo e va fekau’aki (interactive relationship).  Kapau koia, ‘oku ngalingali nai ko ‘ene kakato ia?.  Ko e tali nounou ko e ‘ikai koe’uhi he ‘oku totonu ke tau to e vakai mei ha tafa’aki ‘e taha kae lava ke tu’u fakamakatu’u ha faka’uhinga ‘e fai.

Ko e to e vakai ‘e taha ko e ngaue’aki ‘a e ‘etimolosia (etymology), ‘a ia ko e va’a ‘o e lingikuisitika (linguistics) ‘oku fekau’aki pea mo e tupu’anga pea pehe ki he fakalakalaka ‘o e lea, ki hono vavanga’i ‘a e ‘uhinga ‘o e lea fonua.

Fakatatau ki he ‘etimolosia, ‘oku ‘i ai ‘a e konga ‘e ua ‘o e lea fonua ‘o anga pehe ni: fonu ‘o ‘uhinga ko e makona (ma=kai; kona=fe’unga) pea mo e a ‘a ia ko e lea tu’u muimui (suffix) ‘o ‘uhinga ko e lahi/’aupito pea ka fakataha’i ‘a e ongo ‘uhinga ko ‘eni, ‘oku tau ma’u leva ‘a e ‘ata ‘o e lea fonua ko e “makona lahi/’aupito”.  Ka ‘oku ‘ikai ko e ‘osi  ia he ‘oku totonu ke to e fai ha vakai ki he ongo  lea ko ‘eni pea ‘e fai ‘eni makatu’unga ‘i hono fokotu’u ha ngaahi fehu’i pea mo e feinga ke tali ‘eni ‘o anga pehe ni.

Ko hai ‘oku makona?.  ‘Oku konga ua ‘a e tali ki he fehu’i ni ‘o anga pehe ni: ‘uluaki, ko e ngaahi ma’u’anga mo’ui mo e lelei ‘i he fonua ‘o hange ko e kelekele, vailolofonua, tahi mo e ‘ata/’etimosifia/’ea; ua, ko e fa’ahinga ‘o e tangata ‘i he’enau ngaahi fiema’u ‘o e mo’ui.

Ko e fehu’i hono ua ko e makona ‘i he ha?.  Ko e tali leva ‘oku konga ua ‘o pehe ni: ‘uluaki, ‘oku makona ‘a e ngaahi ma’u’anga mo’ui hange ko e kelekele ‘i he me’akai fua mo e foha, vailolofonua ‘i he vai, tahi ‘i he ‘ika mo e fingota, ‘ata/’etimosifia ‘i he’ea/ havili; ua, ko e makona ‘a e fiemau ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata ‘i he’ene fiema’u fekau’aki mo e me’atokoni, inu mo e manava.

Ko e fehui faka’osi ko e makona ki he ha?.  Ko e tali ki heni ‘oku to e konga ua pe mo ia ‘o anga pehe ni: ‘uluaki, ‘oku fiema’u ke makona ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata ‘i he’ene kai, inu, manava kae lava ke mo’ui mo tupu; ua, ‘oku to e fiemau foki ke makona ma’u pe ‘a e kelekele ‘i he ivi mo’ui mo e me’atokoni ke kai, vailolofonua ‘i he vai ma’a ke inu, tahi ‘i he ika mo e fingota mo’ui lelei ke kai, pea mo e ‘ea/‘ata/etimosifia ‘i he havili/’ea ma’a ki he manava.

Ko e konga a ‘oku ‘uhinga ia ki he me’a ‘e ua:  makona lahi/’aupito ‘a e ma’u’anga mo’ui pe lelei ‘o e fonua ‘i he lelei mo e mo’ui ke fakalato ‘a e fiema’u ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata ‘o lahi ‘aupito; mo e fakalato ‘e he fa’ahinga ‘o e tangata ‘a ‘e ne fiema’u lelei mo e mo’ui kae makatu’unga ‘i he va fekau’aki ‘aia ‘oku fiema’u ai ke ne tauhi ‘a e tukunga makona lahi/’aupito ‘o e fonua.

Koia ai, fakatatau ki he ‘etimolosia, ko e lea fonua ‘oku ne ma’u ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko e feitu’u, kakai, mo’ui pe lelei, mo e va fekau’aki ‘o hange pe ko e ‘analaiso na’e ‘osi fai.  ‘I he’ene pehee leva, ‘e lava ke faka’uhinga’i leva ‘a e lea fonua ke ‘uhinga ko e “me’amo’ui pe me’amate ‘oku ne malava ke tokoni’i ‘ae fa’ahinga ‘o e tangata makatu’unga ‘i ha va fekau’aki ‘oku malava ‘o tauhi ai ‘a hono tukunga tu’uloa pe tolonga ”.

  Makatu’unga ‘i he faka’uhinga ko ‘eni, ‘e lava pe ke tau pehe ko e lea “ulufonua” ‘oku ‘uhinga ia ki hono fakatahataha’i ‘o e ngaahi/’uuni fonua hange ko e fa‘ahinga ‘o e tangata/kakai; kelekele pea mo hono vao’akau, manupuna, manutotolo;  tahi pea mo hono ika, fingota, limu; anovai pea mo hono vai, ika, limu; vailolofonua pea mo hono vai; pea mo e ‘ata mo hono ‘ea/havili/matangi, vai mo e manupuna.  ‘Oku ngali ‘uhinga ange ‘eni ‘I he lea ko e “atakai” ‘a ia ‘oku faka’uhinga’i ko ha ngaahi me’a ‘oku nau ‘aa’i ‘a e fa’ahinga ‘o etangata.

‘Oku ‘i ai foki ‘a e lea fungani na’e fakahoko ‘e Palesiteni Keneti ‘o ‘Amelika ‘a ia na’a ne pehe ai: “tangata/fefine ‘o ‘Amelika, ‘oua na’a faifaiange pea ke ‘eke pe koe ha ha me’a ke fai ‘e ‘Amelika ma’au KA ke ke ‘eke kiate ko e pe koe ha ha’o me’a ke fai ma’a ‘Amelika”.  Ko e mahino ‘oku ma’u mei he lea masani ni ‘oku pehe ni: kuo’osi fai ‘e ‘Amelika ia ‘a hono fatongia ki hono kakai ‘o nau mo’ui pea ‘oku to e pe ‘eni ki he kakai ke tauhi ‘a honau va fekau’aki mo ‘Amelika ‘a ia ko e tauhi ‘a ‘Amelika ke tu’uloa mo tolonga.

Ko e fakalotolahi tatau pe ‘eni mo ia ‘oku ma’u mei he faka’uhinga’i ‘o e lea “fonua” ‘a ia kuo’osi feia pea ‘oku ou tui ‘e ‘aonga lahi ki ha taukave ‘e fai ‘i he mala’e fakaako ‘o e ‘ulufonua ‘i he kaha’u.