‘Utufōmesi Siliva Featured
Fatu ‘e Faifekau Dr Huluholo Mo‘ungaloa [La‘akulu]
1. Ne mana fatulisi ‘a Tonga kotoá
Polotikaasi mei he minaleti koulá
Ko e ‘evolūsio e ‘ātomi kuongá
Ko e tunameni e siavelini he omá
2. Piutau e ngaahi kakala ‘iloá
Holo mo e ‘efinanga kie hingoá
Ka e falanaki ‘a e taungapeká
He vuna e ‘utufōmesi silivá
3. Ne u televīsone he satelaité
Ki Fa’onelua mo e tongitupé
‘A si’o kofu kapikapi mata’itofé
Mo ho tekiteki sī lave’itavaké
4. ‘Isa ne u vīsone he’eku mohé
Sio he ngoue fataki ki Papiloné
Matala’i’akau ‘oku taha pē
Ne paki’i ‘e he Fala-‘O-Setané
Tau: Funga Mahofā te u mate valelaú
Ho’o uini ka e poini ‘a Pouvalú
‘Oku lekooti ki he pā’angangalú
Uisa kuo ake ‘eku manatú
Ko e huli pē ‘o e vao tamanú
Si’omau liku ko Valefanaú
KO E KI’I FAKAMATALA NOUNOU
Ko hai au ke u ‘a‘aua ‘a e fatu ia ‘ene kilukiluá ka e tuku pē mu’a ke fai ha ngututamulea ko e fakapuna pē ‘e he máfana mo e fiefia? ‘Oku ‘ikai lau taha ki he mālie fau fakalukufua ‘a e fatu he fihitu‘u ‘a e heliaki – ‘o fakatoulōua pē ‘a e heliaki fakafetongiaki mo e heliaki fakafekauaki – ‘a ia ko e me‘angāue faka‘aati mo fakalitileli ‘oku ne fakafenāpasi ‘a e fepakipaki ‘o e ‘uhinga he lea – ‘o liliu mei he tu‘unga ‘o e felekeu ki he tūkunga ‘o e maau he funga ‘o e tatau mo e potupotutatau ke ma‘u ‘a e mālie pē faka’ofo’ofa.
‘Oku ngāue‘aki ‘e he pulotu fa‘u ‘a e fo‘ilea ‘Ingilisi ‘e 17 – ‘a ia ‘oku mālie ‘ene fetongi‘aki ‘a e ngaahi lea Tonga – ‘o hangē ko e kohi/laini 4, kupu/veesi 1: Ko e tunameni e siavelini he oma – ‘a ia ‘oku ‘uhinga ki he kātoanga fe‘auhi pē ko hai ‘oku oma taha ‘ene sika he faiva sika[‘ulutoa][performance art of javelin-throwing] – ‘o ke i tolonga pē hono ‘uhinga fakaTonga [Ko e katoanga fe‘ahui sika he oma] – ‘a ia ‘oku kofu‘aki ‘a e ongo lea Tonga ko e “tunameni” [kātoanga fe‘auhi] mo e “siavelini” [(faiva) sika] ko e liliu mei he ongo lea ‘Ingilisi ko e “tournament” mo e “javelin.”
Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture and Critical Anthropology
Vava ‘u Academy for Critical Inquiry and Applied Research [VACIAR] &
Tonga International Academy [TIA]
7 comments
-
Josh Fahina koe paenga lafo ka taiki e tupe pea 'oku tetepu 'ene tu'u ko e lau pe hoto kai pe ko e mate. Tuku pe 'a Nepituna ke fakamatala mai he ko hono mala'e pea kapau leva 'oku 'ikai ke 'iai ha'ate kau pe a te male'i pe 'o tu'u 'o mamata he 'oku 'iai ngaahi ma'u'anga tala 'oku tau feinga ke tanaki mai ketau 'inasi ai pea ke kau ai Fahina he lave. Tuku pe mu'a ke fai 'e Talamatangi 'ene faka'a'a na'a mohe to'ua. 'I he mamani 'o e fakaofo 'oku kau ai e ngoue fataki 'o Papilone (Seven Wonders) Malie ko e taha pe ai 'a e matala'i 'aku . Nepituno 'oku mo'oni ho'o lau pehe ange mai na'e kei laumalie 'a Rev.Dr. Huluholo Mo'ungaloa ke ne fakamatala pau mai 'ene ta'anga. Fahina ko e supo 'oku ngaue'aki ia 'eha taha 'oku 'ikai ke mo'ui fifili. Vaki angee ko e lea ko 'eni ko e Vuna pe ko e Una, Ko e ha e Falanaki koha lea Tonga pe ko e lea tanaki mai kapau koha lea Tonga ko e ha nai hono 'uhinga. Ko e ha mo e minoleti koula. Fahina 'amai 'oua e mohe he 'oku lahi fau e ngaahi me'a 'oku tau fifili kiai. Teu ki'i afe 'o fai ha okooko he kei tule 'a e kau tama.
Malo -
Ko 'ena kuo osi fakamatala mai 'e Nepituno.. Oku ke supo...
-
Malo mu'a Talamatangi hono ke i 'aofia mai hotau ha'ofanga pea 'oku 'i ai 'a e faka'amu kapau 'oku 'i ai ha'o 'ilo pea ke tukumai ke ta u koloa'ia mo kelesi'ia kotoa ai he taumaia 'oku 'ilo 'e taha 'a e me'a fuli pe ka ko e 'Otua pe 'oku ne 'afio'i 'a e me'a kotoa pe. 'Oku pango he kapau na'e ke i laumalie 'a e pulotu fa'u/punake ke ta u fehu'i fakapatonu ki ai ka 'oku tatau tofu 'eni mo e ke i fafakongatahi 'a e ka u sikola mo e kakai 'o mamani hono filifilihi mo fokifokihi 'a e ngaahi ta'anga, faiva fakaoli mo e faiva fakamamahi loloto 'a Sekisipea, 'a ia kuo ne puli atu he mamani 'o e fakangalo, 'o tatau pe mo e Faifekau Dr Huluholo Mo'ungaloa [La'akulu].
'Oku 'i ai pe 'etau ki'i lika ki he ta'anga mohu mo fonu "'Utufomesi Siliva," 'a ia na'e fatu tokua fekau'aki mo e katoanga faiva fe'auhi/fili talavou/misi, 'o ngalingali ko e tuhu 'a e kupu/veesi 2 'o e ta'anga hiva viki mo e fetau ni: Piutau e ngaahi kakala 'iloa, Holo mo e 'efinanga kie hingoa, Ka e falanaki 'a e Taungapeka, He vuna e 'utufomesi siliva -- ko e heliaki fakafetongiaki mo e heliaki fakafekauaki ki hono piuaki/talaki/uiaki 'a e katoanga faiva fe'auhi/fili talavou/misi, mo 'ikai lau taha ki he faka'ofo'ofa honau teunga mo e kakala [haha mo fu'itahi], 'a ia ko e tupunga ia 'a e ngatu mo e kaina 'a Kolovai ['a e Taungapeka], 'o ongo/[ongoongo, ongona, fanongonongo] mai hono 'omai 'e he matangi he pa/fasi 'a e peau 'ene koa mo e fisihina mei he Liku Houma-'Utulau ['a e Funga Mahofa mo Houma] mo e Liku 'o Hihifo ['a e Funga Hihifo mo e Toa ko Pouvalu].
'Oku 'uhinga 'a e vuna ki he ongo, 'o hange ko e lea, Matangi ka vuna, 'a ia ko e matangi ka ongo, 'o hange ko e ongo mai 'a e pa/fasi 'o e peau koa mo fisihina mei he Liku Homuma-'Utulau mo e Funga Mahofa mo e Liku 'o Hihifo, Taungapeka mo e Toa ko Pouvalu ko e heliaki fakafetongiaki mo e heliaki fakafekauaki ki he ongo mai hono piuaki/talaki 'a e teuaki 'o e katoanga faiva fe'auhi/fili talavou/misi mei Houma mo Kolovai. 'Oku 'ata mo ngofua pe ha tanaki, 'a ia 'e lau kotoa ko e koloa lahi mo e tapuaki fungani, ka e 'ofa pe mu'a 'oku tali atu ha konga ho'o fifili mo e fehu'i mahu'inga mo 'aonga lahi kuo fai. Malo fau mo e 'ofa atu. -
Mahalo Talamatangi koe 'uhinga pe ia ki he Hala Vuna...hahaha...malo malo Tokoua...
-
Nepituno Malo mu'a e alaala mai. "oku ou kei fifili pe he 'oku talanoa e veesi ia ko 'eni ki he kakala 'iloa, 'efinanga kie hingoa, falanaki pea faka'osi 'aki 'a e vuna e utufomesi siliva. Koe hu 'a e vuna 'oku toe ki'i fihi moia.
-
Malo fau 'a e fifili mo e fehu'i malie mo faka'ofo'ofa ka e fai pe hano feinga ke tali. 'Oku 'uhinga 'a e lea 'utu ki he liku, mato mo e lilifa, 'o hange ko e 'ene 'asi he lea 'utula'aina mo e mata'utu'utu [mataliku, matamato, matalilifa], pea ko e lea Tonga "fomesi" ko e liliu mei he lea 'Ingilisi ko e "foam[s]" mo e "foamy [sea]" mo e lea Tonga "siliva" ko e liliu mei he lea 'Ingilisi ko e "silver," 'a ia 'oku 'uhinga leva 'a e "'utufomesi siliva" ko e heliaki fakafetongiaki ki he "koa mo e fisihina 'a e peau he 'utu, liku, mato mo e lilifa," 'o tautefito ki he "koa mo e fisihina 'a e peau fakataha mo e pupu'apuhi" he Liku Houma-'Utulau [mo e Funga Mahofa ko e heliaki fakafekauaki ki Houma] mo e Liku 'o [Funga] Hihifo [mo e Pouvalu ko e heliaki fakafekauaki ki Kolovai]. 'Ofa ange pe na'e lava ha konga si'i hono tali 'a e fehu'i mo e fifili mahu'inga mo 'aonga kuo fai.
-
Koe ha 'a e 'utufomesi 'ene ha he hiva