"Mamahi Noa Ngutu 'o Fuiva": Ki'i Vakai Faka'analaiso Ni'ihi Tongatapu 3 ki he'enau Fakafofonga, Tokoni Palemia ^Featured

‘Oku ‘i ai ‘a e tui ta’e toe veiveiua hange koia ‘oku toutou malanga’i ‘e he Pule’anga lolotonga ‘oku fiema’u ‘a e ‘ata ki tu’a (transparency) pea ke malohi mo mo’ui ‘a e fakaanga he ‘e tokoni lahi ‘eni ki he’enau ngaue. ‘I he taimi tatau ‘oku mahu’inga mo totonu ‘a e fakaanga ‘oku langa hake (constructive) mo mo’oni (factual). ‘Ikai ngata ai ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakai ‘o e fonua pehe ki he vahenga fili Tongatapu 3 ke toe fakaloloto atu ‘enau ‘ilo ki he ‘alunga mo e ‘atakai ‘oku ‘i ai ‘a e Fakafofonga ni. ‘Oku a’u mai ki he ‘aho ni mo e mahino lelei ki he vakai faka ‘analaiso ‘oku fakahoko ni ko Siaosi Sovaleni koia ‘a e tokotaha na’a ne ‘atamai’i ‘a e malele ‘a e kau Fakafofonga Tau’ataina ke kau mo e Paati ‘Otu Motu Anga’ofa pehe ki he ‘Eiki Palemia ‘o e ‘aho ni Samiuela ‘Akilisi Pohiva.

‘Oku malie foki ‘eni he ‘oku ‘ikai toe veiveiua na’e ‘uhinga ‘a e to ki loto ‘a e tokotaha ni ko e fili ‘a e kakai tokolahi ‘o e Vahenga Fili Tongatapu 3 na’a nau loto ke tu’u tau’ataina pea ‘oua ‘e kau ki he Paati ‘Otumotu Anga’ofa. ‘Ikai ngata ai ka na’e ‘i ai ‘a e kakai tokolahi ko hono kau poupou ko e kakai ‘iloa he mala’e ‘o e lotu mo e ako ‘oku ‘ikai ke tatau ‘enau faka’uhinga neongo ‘oku nau tui ki he temokalati mo hono ngaahi naunau ki he faka’uhinga mo e founga ‘a ‘Akilisi Pohiva mo e Paati ‘Otu Motu Anga’ofa.

‘Oku toe fakatupu fifili ange he koe vahenga fili ko’eni na’e tu’u malohi mei ai ‘a e kanititeiti ‘iloa, matengata’a, mo fefeka ‘a e Paati ‘Otumotu Anga’ofa ko Faifekau Maloloo Mesuilame Simote Vea ka na’e ‘ikai tali ‘e he Vahenga Fili Tongatapu 3 ‘a e kanititeiti ko’eni. Na’a nau fiema’u ha Fakafofonga ‘oku tu’u tau’ataina ‘o hange ko e kau tangata ‘iloa ‘i he vahenga ni hange ko William Clive Edwards, Tevita Palu pehe ki he Fakafofonga lolotonga Siaosi Sovaleni. Na’e hoko ‘enau faka’amu koe koto launoa pea hange koe lea ‘oku taka “Mamahi Noa Ngutu ‘o Fuiva”.

‘Oku fakaofo foki ‘eni he na’e hili ‘a e fili Falealea ‘o e ‘aho 27 ‘o Novema 2014 mo e mahino mai ‘a e ha ‘oku ngali tu’u fakataha ‘a e kau Fakafofonga Tau’ataina mo e toenga ‘o kinautolu na’e lava mai ‘i he fili Falealea ‘o tatau pe he kau Fakafofonga ‘o e kakai mo e Hou’eiki Nopele ‘a ia ‘oku ‘ikai kenau memipa pe kau ki he Paati ‘Otu Motu Anga’ofa. Na’e fai e manumanumelie’ia ‘i he’enau malele fakataha holo ‘o “Hange ha Vao Masalu Ngaue” mo e ‘amanaki lelei ‘a e tokolahi taha ‘o e fonua ‘a ia na’a nau fili ki he kau Fakafofonga Tau’ataina tenau faime’a lava mo fokotu’u ha Pule’anga he ko kinautolu fakataha mo e Hou’eiki Nopele na’a nau ma’u ‘a e tokolahi (majority).

Na’e ngaue ‘aki ‘e he Fakafofonga ni (Siaosi Sovaleni) ‘a e tekinolosia fakafou ‘i he text message ‘i he telefoni to’oto’o ke fakaa’u ki hono kau poupou ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘enau fefakatau’aki hoosi (horse trading) pe ko e fe ‘a e fa’ahi ‘e hoko ‘o Pule’anga pea ne toutou faka’ilo (update) kiate kinautolu ‘a e ongoongo fakamuimui taha ‘o fakangalingali pehe tokua ‘oku ne tokangaekina kinautolu. Ko e me’a na’e puli ‘i he kau muimui ko e ‘akitu’a mai ‘e he’enau Fakafofonga ‘a e tangai ke fakapulou’i ‘a kinautolu ‘o ‘ikai ‘amanaki ha taha kiai ‘e hoko ‘o hange ko hano ‘akitu’a mai ‘e ha tangata ha toki teuteu ke fakapoongi ‘aki ha hoosi (Hufanga he Fakatapu).

Na’e a’u ki he tu’unga kuo fai e femahino’aki mo e Hou’eiki Nopele pehe kia Samiu Vaipulu ‘a ia na’a nau loto kene hoko ko’enau kanititeiti Palemia mo tukupa kenau tu’u fakataha. Ko e toki me’a pango ‘eni he na’e a’u ki he fakaofiofi ki he fili Palemia kuo ‘ikai toe ‘asi ange ‘a Siaosi Sovaleni ia ki ha fakataha pea ta koaa kuo papau ‘ene alea ‘a’ana mo e Palemia lolotonga kene hoko ko e Tokoni Palemia kae li’aki si’i kakai ia na’e ‘uhinga ai ‘ene kau atu ki hono alea’i ‘o e mafai pule ‘i he fonua.

‘Oku toe oli foki mo ta’e’amanekina he na’e fakaului ‘e he tokotaha ni mo e taha ‘o e kau Minista ‘i he Pule’anga motu’a ‘a ia ko e Fakafofonga ia ‘o e Ongo Niua (Fe’ao Vakata) ‘a ia na’e pule ‘iate ia ‘i he Potungaue Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga ke kau atu moia ‘i he muimui kuikui ‘o makatu’unga ‘i he’ene fiema’u mafai, ‘afungi mo e siokita. ‘Oku fakalanga lea he ko e tokoua ko’eni na’e ‘ohofi ta’e maloloo ‘e he Nusipepa Kele’a ‘i he teuteu ki he fili fekau’aki mo e ngauehala ‘aki ‘a e mafai (corruptions) ‘i he Potungaue na’a na pule'i mo fakalele pehe ki hono tu’utu’uni ‘e he Kapineti ‘o e ‘aho koia ke fakahoko ha fakatotolo kiate kinaua fekau’aki moe faihala mo e pule kovi ki ha pa’anga. Na’e toe fokotu’u mai foki ‘i ha lipooti ki he Kapineti ‘o e Pule’anga motu’a ‘i he fakaofi mai ki he fili Fale Alea ‘o e ‘aho 27 ‘o Novema ke fakamalolo’i kinaua mei he lakanga Minisita mo e CEO.

‘Oku fehu’ia pe ko e heke ko’eni ne fakahoko ‘e Siaosi Sovaleni ‘oku ‘uhinga nai ke hanga ‘e he Pule’anga ‘o Samiuela ‘Akilis Pohiva ‘o fakangalo’i ‘a e ngaue ‘a e Pule’anga motu’a na’e fakahoko kiai mo Fe’ao Vakata?. ‘Oku fakalilifu ‘eni he ‘oku ‘i ai ‘a e pa’anga ‘a e kakai ‘o e fonua (Public Enterprise) ‘oku tukuaki’i ‘oku mole mo ngauehala’aki ‘i he kautaha ‘uhila (Tonga Power Limited) pea ‘oku totonu ke hokohoko atu ‘a e ngaue ki ai. ‘Ikai ngata ai ka kuo ma’u ‘a e fakamatala falala’anga kuo maau malie ‘a e lipooti ‘a e ‘Atita fekau’aki mo e kaveinga ko’eni pea ‘oku totonu ke ta’aki ki ‘olunga ‘o folaloa mai ke ‘ata ki tu’a (transparency) ‘o tatau mo hono malanga’i ‘o e pule lelei.

‘Oku toe fehu’ia foki he ‘oku ma’u foki mo e fakamatala na’e fakahoko ‘a e launga ki he PSC ‘i he ta’u ku’osi ai pe fekau’aki mo ‘etau Tokoni Palemia ‘o e ‘aho ni (Siaosi Sovaleni) fekau’aki mo ha ‘ulungaanga ta’e taau ki ha fefine ngaue faka Pule’anga. ‘Oku ‘ikai foki ko ‘ene toki hoko ‘eni he na’e launga’i kimu’a atu ko’ene feinga tohoaki’i ha fefine mali lolotonga ha folau faka Pule’anga. Na’a koe ‘uhinga ia ‘o e heke ‘oku fai ke ta’ota’o mo e launga ko’eni ke ‘oua na’a toe ‘ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua. ‘Oku ‘ikai sola ‘a e tokolahi ki he tu’unga faka molale ‘o e tokotaha ni pehe ki hono va fekau’aki mo e kakai fefine tokolahi ‘i he fonua ni ‘a ia ‘oku faka’ilonga fehu’i ai ‘ene taau moe fatongia.

‘Oku ‘uhinga nai ‘a ‘ene ‘atamai’i ‘a e malele kia ‘Akilisi pea ke hoko ki he tu’unga Tokoni Palemia ke ‘oua ‘e toe kailangaki’i ‘a e ngaahi to’onga faka molale ma’ulalo pehe fau ni?. Na’e ‘ilo nai ki he ‘asenita fakafo’ituitui ko’eni ‘a e toenga ‘o e kau Fakafofonga Tau’ataina?. Ko e kakai nai ‘eni ‘oku taau, fe’unga mo totonu kenau taki hotau fonua?. Ko e tali ki heni ‘oku fakamaau tuku pe ki ai ‘a e kakai ‘o e fonua he ‘oku tekeutua ‘o hange ko Kao ‘a e tali ki he ngaahi fehu’i ko’eni. ‘Oku toe fehu’ia foki mo e ‘uhinga na’e ‘ikai toe hoko atu ai ‘a e ngaue konituleki ‘a e tokotaha ni mo e SOPAC pe koe kautaha fakavahefonua ‘a e pasifiki na’e ngaue kiai.

Kaikehe ‘oku ma’u ai pe ’etau fakafuofua ki he ivi malohi mo olo poto ‘o e tokotaha ni ‘i he’ene malava ‘o ta’ofi fakataimi ‘a e fakakaukau ‘a e toenga ‘o e kau Fakafofonga Tau’ataina na’a nau heke fakataha kae fai hono loto. Ka ‘i he lau ‘a e ni’ihi ‘o e kau mamahi’i ‘o e Ako Ma’olunga ‘o Tonga na’e totonu ke tu’u fakamakatu’u ‘i he loto ‘o e kakai hono vahenga ke tu’u tau’ataina pea kene vakai lelei ki ha tokotaha totonu ‘e hoko ko hono leuleumafana ‘o hange ko Samiu Vaipulu he ko e kolisi mu’a ia ‘i he THS mo e Painimutu.

Ka neongo kotoa ‘eni na’e kei malohi ange pe ‘a e ‘asenita fakafo’ituitui ‘a e Fakafofonga ni ‘o iku mokosia ai pe si’i totonu ‘a e tokolahi taha ‘o e vahenga fili Tongatapu 3 ‘a ia na’a nau tui mo falala tene tu’u tau’ataina ‘o ‘ikai kau ki he Paati ‘Otu Motu Anga’ofa. ‘Oku toe ma’u foki mo e fakamatala falala’anga ‘oku tu’u malohi ‘a e Tokoni Palemia ‘i hono teke ke fakahifo mei he lakanga faka Minista ‘i he Kapineti ‘a e taha hono kaunga Fakafofonga Tau’ataina makatu’unga ‘i he’enau ongo’i ‘oku ngali kovi mo ngali vale honau Pule’anga ‘i he’ene ngaue.

‘Oku fakalele loto he kuo lava hono loto pea kuo heka ki he sea pea kamata ke nganga’ehu mai ‘a e ola ‘o e ‘oho kuikui ‘a e toenga ‘o e kau akonga pea mo’oni ai e lau ‘a e Himi “ko hono ‘a’alonga pe ‘e ha kotoa ‘a mui”. ‘Oku tau fakafeta’i ‘oku ‘omai ‘e he ‘Otua ‘a e faingamalie ketau sio pe koe ha ‘a e loloa ‘o e folau tetau fakahoko pea mo tau tatali ai pe ki ha ngaue ‘e fakahoko ‘e hotau Palemia ke ‘omi ‘a e fakamaau totonu, ‘ata ki tu’a pea fakapapau’i ‘oku pule ‘a e lao ‘i he fonua ka ‘oku ‘ikai ko e lakanga mo e fiema’u ke tokolahi ‘a e fika.