Kohai ‘oku tekemui ‘i hono teu fakatau konga 'inasi ‘o e Pule’anga ki he Digicel? Featured
Lord Nuku & Tokoni Palemia Siaosi Sovaleni
Nuku'alofa, 24 Fepueli 2016. ‘Oku fai hono fakamālō’ia ‘a e Fakafofofonga Nōpele ‘Eua Lord Nuku ‘i he’ene ‘ohake ‘a e kaveinga mahu’inga koia fekau’aki mo e fa’ufa’u ‘a e Pule’anga ke fakatau atu ‘a e peseti ‘e 20% hono 'inasi (share) ki he kautaha Digicel Tonga Limited. Ko hono ‘ohake ‘eni ‘e Lord Nuku lolotonga ‘a e feme’a’aki ‘a e Fale Alea ‘i he pongipongi Mōnite 22 ‘o Fepueli 2016.
‘Oku ‘ikai ngata ‘i he mahu’inga ke ‘ilo ‘a e Fale Alea ki hono teu fakatau atu ko’eni ‘a e koloa ‘a e fonua ka ‘oku mahu’inga foki ke ‘ilo ‘a e kakai ‘o e fonua kiai he ‘oku ‘ikai koha me’a si’i ‘eni kae tauatautefito ki he nga’unu atu ‘a e fonua mo e ta’au ‘o e tekinolosia pea koe taha’i koloa mahu’inga ‘eni ke pukepuke pe he nima ‘o e Pule’anga telia ‘a e kaha’u. 'I hono 'ai 'e taha 'oku 'ikai koha fakatau meleni hange ko e fakahua 'a e kau mama kava Tonga.
‘I he tafa’aki ‘e taha, kuopau ke fakahū mai ki he Fale Alea ‘o fakatatau ki he lao ‘o e fonua ke fakapaasi mei ai hano teu fakatau ha koloa ‘a e fonua. Ko e tali ‘a e Palēmia ‘e toki fakahū mai ha’ane maau ‘oku ‘ikai koha tali fakapotopoto ia he ‘oku totonu ke fakangofua mei he Fale Alea mo fai ha feme’a’aki kiai pea toki fakahoko ‘a e ngāue kae ‘oua ‘e tomu’a lele ‘a e alea ia ‘oku te’eki ke ‘ilo kiai ‘a e Fale Alea ia.
‘Oku fehu’ia leva heni pe kohai ‘oku tekemui ‘i he fakakaukau ko’eni?. ‘Oku mahino pe foki koe Digicel koe Kautaha ‘oku lēsisita ‘i Tonga ni ka ‘i he taimi tatau ‘e ‘ikai malava ketau fakapūlou’i ‘a e fo’i mo’oni ko e kautaha muli ‘eni ‘oku nau pisinisi ‘i Tonga ni neongo ‘oku ma’u monū mei ai ‘a e kakai ‘o e fonua mo e fonua ‘i he ngaahi ‘alunga kehekehe.
Ko e pioini mahu’inga ia heni ‘o hangē na’e me’a ‘aki ‘e Lord Nuku mo Lord Fusitu’a ‘i he Fale Alea lolotonga ‘a e feme’a’aki fekau’aki mo e kaveinga ni ko hono fakatau atu ki tu’a ki he kautaha muli ‘a e koloa ‘a e fonua lolotonga ia ‘oku malava pe ke fakahoko fakalotofale ‘a hono kumi ‘o e pa’anga ‘e $5 Miliona USD ‘Amelika ko’eni he ‘oku ‘i ai pe ‘a e ngaahi pisinisi mo e ngaahi kupu fekau’aki ‘o e Pule’anga ‘oku ‘i ai ‘enau pa’anga ‘o hangē ko e Pa’anga Vāhenga Malōlō ‘a e kau ngāue faka-Pule’anga.
Fakatatau ki he fakamatala mei he fa’ahi ‘a e Pule’anga ko e fiema’u ‘o e pa’anga $5 Miliona USD ko’eni ke taki fakaa’u ’aki ‘a e keipolo ki Vava’u mo Ha’apai kae malava kenau 'inasi he 'initaneti vave hange ko Tongatapu. Ko e ngaue foki ko’eni ia na’e kamata fakahoko mai ‘e he Pule’anga motu’a ‘aki ‘a e toenga pa’anga mei he tokoni ‘a e Pangike ‘a Mamani ki he poloseki ‘a e Tonga Cable Limited ka ‘oku ‘ikai ke mahino ‘a e ‘uhinga ‘o e toe fiema’u ‘o e $5 Miliona USD ko’eni neongo 'oku fiema'u 'a e pa'anga lahi ki he ngaue ni.
‘Oku fai hono fehu’ia pe kohai ‘oku teke mui heni he na’e ‘osi ‘i ai foki ‘a e fokotu’utu’u ‘a e Tokoni Palēmia ‘o e ‘aho ni Siaosi Sovaleni lolotonga ‘e ne CEO ‘i he Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga ‘i he Pule’anga motu’a ke fakatau atu ‘a e telefoni ‘a e TCC ki he Digicel ‘a ia ko honau ‘ulu’i ‘Ofisi ‘i ‘Ailani pea na’e ‘ikai poupou ki heni ‘a e Pule’anga motu’a.
‘Oku fehu’ia foki ‘a e teu fakatau ko’eni ‘o e peseti ‘e 20% ‘o e 'inasi peseti ‘e 80% ko’eni ‘o e Pule’anga ki he kautaha Digicel pea ko e Tokoni Palēmia foki na’a ne fakamatala ke malu’i ‘a e fakatau ko’eni lolotonga ‘a e feme’a’aki fekau’aki mo e kaveinga ni. ‘Oku ‘uhinga ai hono fehu’ia pe kohai ‘oku tekemui he teu fakatau ko’eni he ko e Tokoni Palēmia pe foki ko hono mala’e ‘a e IT pea koia foki na’a ne fokotu’u ki he Pule’anga motu’a ‘a e teu fakatau ‘o e koloa ’a e TCC ki he Digicel ‘i he ta’u ‘e ua nai pe tolu kuo maliu atu.
Ko Poasi Tei foki ‘oku Minisitā ki he Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga pea koia ‘oku fekau’aki tonu mo e ngāue ni ka ‘oku malava pe foki ke fakahoko ‘e Tei ia ‘a e ngaahi tu’utu’uni ‘oku ha’u mei ‘olunga tautautefito mei he ngaahi fale’i mei he CEO malōlō ‘a e Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga ‘a ia ‘oku Tokoni Palēmia he ‘aho ni.
Ko e ‘isiū ia heni ko hai ‘oku tekemui he fakakaukau ko’eni lolotonga ia ‘oku malava pe ke fakahoko ‘eni ‘i loto mei ha nō mei he pa’anga malōlō ‘a e kau ngāue faka-Pule’anga pe koha sino faka-Pule’anga pe pea nofo pe mo e pa’anga he fonua mo e Pule’anga foki.
‘Oku mahino kapau ‘oku tekemui ha ni’ihi heni ‘i he kau ma’u mafai pea ‘oku mahino ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi monū’ia fakafo’ituitui tenau ma’u mei heni lolotonga ia ko e taha ‘eni he koloa mahu’inga taha ‘a e fonua pea ko’ene tu’u ki he kaha’u tene ‘omai ‘a e pa’anga lahi faka'ulia. Kapau ‘e tuku atu ki he Digiel ‘a e peseti ‘e 20 ko’eni pea tenau vilohi ‘enau fakamole 'i he ki’i taimi nounou pea ‘ikai ngata ai ‘e liuliunga ‘enau tupu mo ‘enau pa’anga humai mai mei heni ‘i he kaha’u 'a ia 'oku fu'u ma'ama'a fau 'a e fakatau ia ko'eni kapau 'e fakahoko.
Kuo tau nga‘unu atu ki he kuonga ‘o e ‘initaneti pea koe koloa ‘eni ke kei pukepuke pe ‘e he Pule’anga pea fakahoko fakatatau ki he lao 'o e fonua moe ngaahi tu'utu'uni ngāue fekau'aki. Ko e TCL foki pe k oe Tonga Cable Limited ko e Pisinisi 'eni 'a e Pule'anga pea 'oku ma'u 'inasi (shareholder) pesesti 'e 80% ai 'a e Pule'anga pea peseti 'e 20% leva 'a e TCC (Tonga Communications Corporation) 'a ia ko e Pisinisi pe moia 'a e Pule'anga.
12 comments
-
Lion koe tupu ia koia ku hange koe fo'ikete fakatevolo, ai hake ia ku ikai ha pepee ia. Tatau pe moe fakamatala koena, koe fuu pepa pe ia ki teuteu'i o mole ea e Kovana hono lipooti ka oku si'i hala. Pea kapau oku iai, ta koe ki'i eti faiva pe a e kautama, kae pango koe ene tui ena honau sutao kuo ma'unga maalie talu ai pe enau felaulaunoa'aki ka kuo ngalivale ... Maalie Lahi e
-
Oku kehekehe a e fakamatala mai e tupu fakaekonomikamoe tanaki e fiha miliona kae ikai mau e kii 5miliona ia
-
Koe lolotonga e mata'a'a hake e fu'u case ta'emaau he $$ 'a Sovaleni mo Vakata kuo nau toe tutu'u hake ke ala ki he pa'anga 'ae kakai. Fai a mo mou lea mai Tonga Power moe Komisoni 'Uhla na'a maumau homou ngutu he longo. Pea tuku e 'ai me'a atu ia kia 'Uhila Liava'a he koena kuo fehipakaki e PSC ia he'ene ngaue. Kuo mole e credibility ia e ki'i komisoni ko ia he fakakengi 'a Liava'a ia mo Palemia ke appoint pe kakai 'a palemia ki he ngaahi lakanga ma'olunga he pule'anga. Ka koe toe ha ko 'enau kau kengi politiki 'i USP.
-
Ko e palopalema ia heni he anga 'eku sio ko e fakamu'omu'a e personal interest, puli leva e fakakaukau lelei ia mo e 'OFA.
-
'Oku totonu ke fakahoko leva ha ngaue ki he ngaahi tukuaki'i na'e fai kia Fe'ao Vakata mo Sovaleni 'a ia na'e toutou 'ohake ;e Clive Edwards he mitia pea fakahoko koha faka'ilo faka-Falealea pea launga'i ki he Komisonii ki he Va moe Kakai. 'Oku 'osi 'i ai 'a e lipooti 'atita kiai pea 'oku 'ilo kiai 'a e kau ngaue 'a e Poate 'Uhila mo 'Uhila Liava'a. Ko e ongo tama 'ena na'a na 'i he ngaahi pisinisi 'a e PUle'anga pea koe konga 'ena 'ena ngaahi palani.
-
Kau eni he fo'i fakakaukau fakavalevale mo ngalivale. 'ikai ngata pe he 'uhinga ma'ulalo fakalautohi pule'anga 'oku 'omai, ka 'oku toe tekeutua mai pe 'enau kaka mo mio'i he 'ata'ataaloa.
Ka 'oku sai ke tau 'ilo, ke ta ai leva e no fale guest house 'ae tokoni palemia ke 'osi pea ta atu mo ngaahi no 'ene fanga pone ke 'osi mo ia. 'Oku nau underestimate e mafi moe malohi 'oe ngaahi fu'u international monsters hange koe Digicel. Ko 'enau kamata fafanga ena e fu'u me'a pea nau toki 'ohovale hake pe kuo folofua 'ehe digicel e TCC, TCL moe ngaahi koloa kotoa 'ae pule'anga. Fu'u 'ilonga 'enau ta'e-taukei he me'a koe fakalele pule'anga moe alea he levolo fakavaha'apule'anga. Ka koe 'atunga foki ia hono fili atu e kau kindy ke fakalele hotau fonua. -
MĀLŌ 'AUPITO "'Oua e Fiu"...'Io ko e fk-mo'oni ia ki he "theory" 'oku fk-holomui 'a hono fk-lele 'e ha Pule'anga ha pisinisi; he 'oku māsila pea "efficient" ange 'a hono fk-lele 'e he ngaahi pisinisi tau'atāiná. 'Oku nau fe'au'auhi ke māsila 'enau tauhi 'enau ngaahi "fatongiá" (customers).
1) Ko 'etau vālau ni ko hono fk-pulipuli'i 'o e ngaahi fokotu'utu'u ko 'ení; 'ikai ha 'ata tāsilosilo mai ki tu'a 'enau ngāué; 'o tautau-tefito ki he ngaahi me'a 'oku totonu ke fk-ngofua 'e he Fale Aleá; pea mahalo'i 'oku 'ikai fai 'enau alea fk-pone'i; pe ko e feinga ke takitaha fa'o honau kato fāngotá.
2) Ko e "privatization" 'o e ngaahi pisinisi 'a e Pule'angá ko e me'a 'oku totonu ke fai; tukukehe 'a e ngaahi pisinisi "monopoly": 'Uhila, Vai, Mala'e Vakapuna, etc. Ko hono toé, 'oku totonu ke tukuange atu ki he sekitoa fk-pisinisí; e fk-lakalaka ai pea langa'i e ma'u ngāue (job creation) 'a e tokolahiange 'o e kakaí.
3) Toe kei ta'e fk-temokalati foki ko e alea'i 'e he Kapineti 'a e ngaahi tila fk-pulipuli, pea nau 'omai ki Fale Alea 'o nau hikinima kotoa kinautolu ki ai (conflict of interest), ko e kākā'i 'o e kakaí.
4) 'Oku toe ta'e fk-Konisitūtone 'a e 'ikai palanisi 'a e Va'a 'e Tolu (3 Branches of Government) 'o e Pule'angá: (a) Fale Alea; (b) Fk-maau Laó; (c) mo e Taki Mā'olunga (executive branch; Kapineti). Kuo kāpui 'e he Kapinetí 'a e va'a 'e ua (2).
5) Tu'utu'uni 'a e Konisitūtoné kuo pau ke tau'atāina 'a e va'a takitaha. Pea kenau tau'aki fk-tonutonu'i kinautolu ke 'oua 'e pule fk-leveleva (tyranny) ha va'a 'e taha pe ua.
6) 'Oku fiema'u ma'upē ke fk-ngatangata 'a e mafai 'o e va'a takitaha 'o e Pule'angá. Ko e ngāue ia 'a e Konisitūtoné ke 'i ai ma'upē 'a e "checks and balances." -
Koeha oku mou toe holiholi paanga ai Puleanga ko Ngongo Kioa ena kuo lipooti mai e tuputupu langi e paanga. Mou laka o No he retirement o ai hoo mou fakakaukau oku ai. Tuku hono alasi e koloa a e Pule'anga naa faifai kuo mou mohe tokomohuu pe ki hoo mou ukaka. Ka ikai pea tuusi homou vahe tuusi moe folau moe perdium toho fakatefisi a e Palemia kae lava ke palanisi e fuu fika koena oku tuu fakaheihei.
-
'Oku tau fkamu kotoa pe ke tau a'usia 'ae ng fklakalaka fktekinolosia kotoa pe he ng 'aho ni. Pea koe taumu'a ia 'ae Pule'anga ke kumi mai mo tauhi kihe tu'unga lelei taha 'e ma'u mei he fklakalaka ko'eni koe'uhi koe Kakai 'oe Fonua. Pea koe taumu'a ngaue ia 'ae ng enterprices 'ae Pule'anga kotoa. Tau vakai kihe peseta 'e 20 'oku fkangaanga kihe kauta digel. pea kuo 'osi ma'u he TCC 'ae peseta 20, 'e malava kena fe'auhi pea ko hono lelei koe kakai 'oe Fonua fk-katoa. ikai ke ngata ai tenau totongi Tax kihe Pule'anga.
Tau hanga 'o poupou'i 'ae Visone moe Palani ngaue 'ae Pule'anga tautefito kihe Minisita ko'eni Hon Poasi Tei, Mou vakai kihe ng totongi 'inasi mai 'ae ng Enterprices 'ae Pule'anga 'oku laumiliona pe he ta'u fkpa'anga kuo 'osi.
Na'e hanga 'ehe Pule'anga 'O Feleti Sevele 'o Fktau 'osi 'ae Bank of Tonga kihe Westpac pea koe tu'utu'u ni faingata'a ke tali 'ehe Fonua he lele lelei mo malohi aupito 'ae Bank of Tonga he ng ta'u koia. -
Fie'ilo 'oku mo'oni ho'o vakai pea 'oku tau fakame'apango'ia ka hoko 'a e fa'ahinga fakanafala ko'eni 'e he ni'i fakafo'ituitui 'i he funga 'o e siokita. 'Oku ou tui koe kuma lahi 'oku kamata ke 'alaha mai.