Fokotu’u ke fakakakato ngaahi fiema’u ki ha Komisoni Tau’i e Faihala Featured
Lord Fusitu'a
29 'Aokosi, 2016. Kuo fakahū atu ki he Fale Alea ‘o Tonga 'o fakahok e feme'a'aki kiai 'a e Fale ‘e he Fakafofonga Nopele 'o e Ongo Niua Lord Fusitu’a ha fokotu’u fekau’aki mo e ng ng ng ngāue ki he Komisoni ki hono Tau’i ‘o e Faihala (Anti-Corruption Commission).
Ko e fokotu’u ‘eni ke fakakakato ki he faka’osinga ‘o e ta’u ‘a e ngaahi fiema’u ke fakahoko leva ‘a e ngaahi fokotu’utu’u koia kae ngāue ‘a e Komisoni ko’eni.
‘I he me’a ‘a Fusitu’a kuo pau ke ‘i ai ‘a e Komisiona ‘e fakanofo kene tataki ‘a e fakatotolo ‘a e Komisoni.
Na’e toe me’a foki ‘a Lord Fusitu’a ‘o pehe kuo pau ke nga’unu ‘a Tonga ke tali (ratify) ‘a e Konivesio ‘a e Pule’anga Fakatahataha fekau’aki mo hono Tau’i ‘o e Faihala (UN Convention against Corruption). ‘I he taimi tatau ‘oku ngāue ‘a e Fale Alea ki ha ngaahi Makatu’unga Fakataki (National Leadership Code) ke fokotu’u.
Fakatatau 'i he me’a ‘a Lord Fusitu’a, ‘oku lahilahi foki 'a hono ‘ohake ‘o e kaveinga ni ‘i he Pasifiki pea 'oku hoko foki ai pea ‘oku toe hoko lahi ‘i Tonga ni ka kuo taimi ke fakahoko ha ngāue kiai ka ‘oku ‘ikai ko e fakamatala pe mo e talatalanoa.
Na’e toe me’a foki ‘a Fusitu’a ‘oku fiema’u ke fakatokanga’i lelei heni ‘a hotau tukufakaholo mo hotau anga fakafonua ke ‘oua 'e fepaki 'a e ngaahi 'ulungaanga fakafonua 'o kau ai 'a e foaki mo e ngaahi tukuaki’i fakauesite fekau’aki mo e faihala.
Ko e ngaahi fokotu’u na’e fakahū ‘e Lord Fusitu’a na’e tali lelei pe ia ‘e he Fale Alea.
2 comments
-
'Ai 'o fakalelei'i mo e Lao ki hono fili e kau Fakamaau ke fakamaau'i e faihia 'i he faihala he Pule'anga. He koena ku ta tikite 'a Mateni ko e ta'e fakakonisitutone 'ene Memipa Fale Alea kuo faka'ataaa ia 'e he kau Fakamaau. Pea ketau sio fakalelei, kuo 'osi kakato e Lao lahi 'o e fonua ni ko hotau malu'i 'oku kei tukuange pe ia e he Fakamaau'anga.
Kae fefee e Fale Alea 'o Tonga, fakahu atu hono impeach o Lavulavu, kuo tukuange pe ia e he Palemia mo e kau paloti kiai. Mahalo aaa tonu ke 'uluaki fa'u ha Lao pe ia ki he kau Fale Alea 'uluaki feinga'i kinautolu ke hemi'i hifo e faihala kae toki hoko mai ki he kakai o e Fonua. -
Poupou atu Fusitu'a ki he Lao lelei ko 'eni. Koe lao 'ena 'oku fiema'u taha 'e Tonga he taimi ni. Ka na'e me'a foki e Minisita Lao ia 'i Fale Alea ke fakataha'i pe Komisoni ko 'eni Fakafepaki'i Faihala (KFF) mo e Komisoni Vaa moe Kakai (KVK) he'e toe fakamole pa'anga tokua, ka koe taha ia ha 'uhinga vaivai mo ta'engali ako mo'oni. (i) Ka fokotu'u 'o makehe mo tau'ataina e Komisiona ko 'eni, koe taha ia ha toki pa'anga mole 'aonga mo'oni. He koha Komisona 'e fiema'u, 'e tu'unga tatau ia (fakaako & fakavahenga) moe level 'o ha Fakamaau Lahi. Fakahoa ange ki heni. Koe $300,000 'eni kuo 'osi fakamoleki ki he fo'i case pe 1 'o e paasipooti ka 'oku te'eki pe 'osi. Na'e mei lava ai pe vahe ia 'a e Komisiona Anticorruption (KFF) he ta'u kakato 'e tahaa, pea 'e toe lahi ange 'uu case ia tene fakatotolo'i he 'oku fele 'a case 'i loto Kapineti. Koia ai, he'ikai paa hake pe ha faihala kutau fokotu'u Royal Commission he 'oku fu'u fakamole pa'anga lahi ange ia. Tanaki atu kiai, koe me'a pe ia 'a e Tu'i pe'e finangalo ke fai ha ngaue ki ha Lipooti 'aha Royal Commission pe 'ikai, eg. ko e Lipooti 'a e Komisoni Kelekele he ta'u 'e 6 kuohili, 'oku te'eki pe fai ha ngaue ia kiai 'o a'u mai ki he 'ahoni.
(ii) Na'e 'osi fai 'a e public consultation he ta'u 'e 4 kuohili ki hano fakataha'i e ongo Komisoni ko 'eni (KFF & KVK), pea na'e 'ikai tali ia 'e he kakai, 'o tatau pe 'a Tongatapuni mo tokelau. Na'a nau tui he'ikai fakapotopoto ke fakataha'i e ongo lao ni, he'e fepakipaki hona ongo tefito'i fatongia.
(iii) 'Oku 'iai 'a e kehekehe mahu'inga he ongo lao ni 'o anga pehe ni. 'I he Lao Komisoni Va moe Kakai, 'oku tapu ia he'enau lao kenau ngaue ki ha case 'aha taha launga, 'oku 'ikai 'iai ha'ane kaunga hangatonu ki he case koia 'oku ne launga'i, eg. he'ikai teu launga'i 'e au e tolo ipu sio'ata 'a Fe'ao Vakataa ki he KVK pea nau ngaue kiai, he 'oku 'ikai ha'aku kaunga hangatonu 'aku ki he case koia. Ka 'okapau 'e 'iai ha Komisiona Fakafepaki'i Faihala (KFF) teu lava au 'o launga ki he Komisiona koia, he na'e 'asi ia he'enau Lao, ko 'ene mahamahalo pe Komisiona ia ngalingali na'e tolongi 'aki 'e Fe'ao ha ipu sio'ata ha ki'i fefine, koe kamata leva ia 'ene fakatotolo 'ana, 'ikai toe tatali. Ma'a lahi pea vave 'aupito. Koia 'oku fai e hu'uhu'u ia pe koeha koaa 'oku too'ohi holo ai e Minisita Lao mo e Kapineti 'a e Pule'anaga lolotonga ke tali e Lao ni, he koe Lao lelei. Koeha, lifia na'a fakatotolo'i pea laku mai kimoukau kau faihala mo kolapuu mei loto Kapineti? Fakamalo atu Fusitu'a hono teke fo'i lao lelei ni, he'e 'ilonga pe kau faihalaa tenau fakafepaki'i e lao ni 'aki ha fanga ki'i 'uhinga ta'e'uhinga. Hokohoko atu ai pe Fusitu'a hono ako'i e Minisita Lao kene mahino'i mo'oni e lao lelei, kae tuku aa e fa'a lea fefeka mo 'afungi ta'epoini.