Faka’atā Lord Tu’ivakanō lulu’anga ‘akau kāinga Vahe Hihifó

Ko e ngāue ni ko e konga ia ‘a e ngaahi polokalama ke faka’ilonga’i ‘aki ‘a e Uike Fakafonua ki hono Tokangaekina e Feliuliuaki ‘o e ‘Eá.

Ko e lulu’anga ‘akaú ‘oku fe’unga hono loloá mo e mita ‘e 35, mita ‘e 20 maokupu pea mita ‘e 2.2 hono ma’olungá.

Fakatatau ki he fakamatala ‘a e Pule Ngāue Potungāue MEIDECC Paula Ma’u, “Ko e tupulekina ‘a e tahí (sea level rise) ‘oku kau mo ia ‘i hono maumau’i pe ‘auhia ai ‘a e matāfanga ‘o e ngaahi kolo ko ’ení. ‘I he ngaahi fekumi fakasaienisi fakamuimuí, ‘oku tupu ‘a e tahi ‘o meimei ‘i he 6mm ’i he ta’u kotoa pē.”

“‘Oku fakafuofua ko e konga ‘o Nuku’alofá ‘e ‘osi ia hono kapui ‘e he tahí ‘o kau ai ‘a e ngaahi kolo tu’u ‘i he ve’e matāfangá ‘o hangē ko Sopu ki Ha’atafú, pea ko e ‘uhinga ia ‘a e ngaahi ngāue ko ’eni na’a lava kene matu’uekina ‘a e ngaahi pole ko ’ení.”

Na’a ne pehē foki ‘e tokoni ‘a hono fokotu’u ‘a e feitu’u lulu’anga ‘akaú ki hono tō ‘a e tongó mo e ngaahi ‘akau tu’u matātahí.

“’I he ola lelei ‘a e ngāue ko ‘ení, ‘e lava ke fēngāue’aki lelei ‘a e ngaahi ‘ilo ko iá ke lava ke fokotu’u ha ngaahi lulu’anga ‘akau pehe ni ‘i he toenga ‘o e ngaahi vāhengá ‘i Tonga ni. ‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu ke hono ‘a e ngaahi feitu’u lulu’anga ‘akau ko ‘ení ko ha ma’u’anga mo’ui pea ke tokoni ki hono ta’ota’ofi ‘a e nunu’a kovi ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘eá.

Na’e tāpuaki’i ‘a e ngāué ‘e he Faifekau ‘o e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Nukunuku Hahaké ‘Isileli Tu’ifua Lātū na’a ne pehē ai, “Na’e ‘omai kitautolu ‘e he ‘Otuá ke tau hoko ko e kau setuata ke tauhi ‘a ‘ene fakatupú, he ko e ‘Otuá ko hotau hūfanga’anga mo e tali tau’anga.”

Ko e polokalama ngāue ko ‘ení ‘oku fakapa’anga ia ‘e he Global Climate Change Alliance Plus Scaling Up Pacific Adaptation Project (GCCA + SUPA ‘a ia ‘oku kau ki ai ‘a Tonga mo e ngaahi fonua kehe ‘e valu.

Ko e poloseki GCCA + SUPA ‘oku fakapa’anga ia ‘e he Ngaahi Fonua Fakatahataha ‘o ‘Iulope (European Union) ‘i ha vā fengāue’aki mo e Kautaha Fakasekelitali ma’a´e Komiunitī ‘o e Pasifiki (SPC).

Ko e polokalama ngāue ni ‘oku hoko atu ia mei he polokalama tatau ne fakahoko ‘i he 2013-2015 ko EU-SPC GCCA:PSIS Project ‘a ia na’e tataki ‘e he Va’a Feliuliuaki ‘o e ‘Eá.

‘Oku vahevahe ‘a e polokalama ko’eni ki he konga lalahi ‘e tolu, ‘a ia ko e ‘uluakí, ko hono fakahoko ‘a e ngaahi savea ‘i he ngaahi matāfanga na’e uesia ‘i he feliuliuaki ‘o e ‘eá ‘a ia na’e kau ki ai ‘a Sopu ‘o Taufa’āhaú ki Ha’atafu ‘i he Vāhenga Hihifó.

Ne mahino mei he ngaahi savea ne fakahoko ‘i he Vahe Hihifó ‘a e lahi e ‘auhia ko ia ‘a e tongó pea mo e ngaahi ‘akau ‘oku nau tu’u ‘i he ve’e matātahí ‘o faingofua ai ‘a e hake mai ‘a e tahí kae tautautefito ki he taimi ‘oku afā aí.

Ko hono fokotu’u ‘o e lulu’anga ‘akaú ko e ola ia ‘o e ngāue ‘a e polosekí ‘o fakatatau ki he ngaahi savea ne fakahokó. Ko e konga hono uá, ke langa ha fōsoa pea mo tō ‘a e tongó mo ha ngaahi ‘akau matātahi ‘i he ngaahi ‘elia ‘o e Vahe Hihifó. Ko hono tolú leva ko e polokalama ke tokangaekina ‘a e ngaahi akó pea pehē ki he ngaahi koló ke nau lava ‘o tauhi ‘a e ngaahi ngāue ‘a e polokalama ni.

Na’e makatu’unga hono fokotu’u ‘a e ngāue ni ‘i Nukunukú hili ha femahino’aki ‘a e kau ‘ōfisa kolo ‘o e Vāhenga Hihifó ke vahevahe tatau ‘a e mama’o mei Sopu ki Nukunukú pea mo e mama’o mei Ha’atafu ki Nukunukú.

- MEIDECC