Peseti 7% ‘e tōnounou ‘aki ‘a e tanaki tukuhaú ‘i he mahina kaha’ú ^Featured

“Ko Fepuelí, na’e ‘asi mai ai ki’i uesia ‘i he tōnounou ko ia ‘a e tanakí pea Ma’asi na’e talaki ai e hü mai e fokoutuá pea ko ‘Epelelí, na’e toe lahi ange ai e uesia ‘a e tōnounou ‘a e tanakí. ‘A ia ki he fakafuofua ki he ‘osi ‘a e mahiní ni ‘o lele mo Suné, mahalo ‘e faka’avalisi ‘e 7% e tōnounou ‘e tanakí mei he taketi fakalukufua.”

Na’a ne fakahā foki na’e lele lelei pē ‘a e fakahoko fatongia ‘a e potungāué mei he kamata’anga ‘o e ta’u fakapa’anga lolotongá (Siulai – Tisema 2019) ‘o a’u mai pe ki Sanuali ‘o e ta’u ni ka na’e kamata ‘i Fepueli 2020 ke hā mai ‘a e uesia ‘i he tānakí.

“Ka ‘i he’ene a’u mai koia ki Fepuelí kamata ke ‘asi mai ki’i uesia he tanaki. Ko Ma’así ne hoko ai e ngaahi ta’ota’ofi ko ení, Ma’asi 23 na’e hoko ai ko ë hono Declare ‘a e State of Emergency, ne ‘asi e uesia lahi ‘aupito he tanakí koe’uhí na’e pau ke fai e ngaahi faka’atä ia ke tokonia ‘e he pule’angá fakavavevave ‘aupito ki he ngaahi pisinisi.”

Na’á ne pehë ko e tukuhau pë ‘e taha na’e kei fiema’u ke tanakí ko e tukuhau fakafo’ituituí mo e ngaahi pisinisí pea toenga kotoa ‘o e ngaahi tukuhaú na’e toloi katoa ia ki he ‘aho faka’osi ‘o Sune.

“Ko e ‘uhinga na’e fai ai e me’a ko ení, na’e fiema’u ke fai ‘a e tokoni fakavavevave ko e tufa pa’anga ka ‘e tomui iá pea ‘e tuai. Ko hono ta’ofi tu’u pë tukuhau ke ‘oua ‘e toe totongi maí, ko e ‘otometiki pë hono ma’u ‘e he ngaahi pisinisi ia ‘a e seniti kenau toe fakakaukau’i’aki ‘enau hala fononga he vaha’a taimi ko ia.”

“Ka neongo katoa iá ‘oku fai e lelei e potungäue ke feinga ke tanaki e seniti ‘oku due, ‘a ia temau ‘uluaki tokanga pë ki he ngaahi pisinisi ‘i he ‘osi ‘a Suné kuo lava atu mahina ‘e 3 e tokoni. Ko e taimi eni kemou tokoni mai aí pë ko e hä me’a ‘e tokoni mai ai ki he tukuhau fakalukufua.”

Na’e fakahä ‘e Vahe ko e pa’anga ‘oku tanaki mai mei he Kasitomu ‘i uafú, ‘oku lahi ange e vaka ‘oku tau mai ka ‘oku si’isi’i e koniteina ‘oku ‘omi he vaká.

“Ko e tu’u fakalukufua ia e tanakí na’e ki’i sai pë mahina kuo’osí. ‘Oku ou tui ‘e uesia lahi ‘a e mahiná ni mo e mahina katu’ú ‘a e nounou fakalukufua. ‘Oku ou fiema’u ke fakamahino hení, lolotonga pë ‘a e taimi fai ai e tanaki he taimi tataú ‘oku fai e faka’atä mei he ngaahi tukuhau tuté ‘i uafu ‘a e ngaahi Sekitoa Faka’ekonomika mahu’inga ki he fonuá ‘o ‘ikai ai ke totongi e tuté mo e CT, ‘i he ngaahi uta e ni’ihí kau ai e Akó, Ngoué, Takimamatá, ngaahi me’a fakakoló ‘o lahi ‘aupito e ngaahi faka’atä ne to’o.”

‘I he’ene fakamatalá ko e ta’u fakapa’anga ko ení a’u mai ki he mahina ko ‘Epelelí, ‘oku fe’unga e faka’atä mo e pa’anga ‘e $63 milioná ki he ngaahi Sekitoa Faka’ekonomika.

“Ko e pa’anga ko ení ‘oku ‘osi ma’u pe ia ‘e he kakaí, ‘a ia na’e tonu ke tanakí ka ko e pa’anga ia foaki peia ‘e he pule’anga ki he kakai ‘iate kinautolu pë kenau ma’u. ‘Oku ki’i lahi ange $63 miliona a’u mai ki he mahina ni ‘i he $60 miliona (stimulus package). ‘A ia kapau ‘e tanaki kinaua ‘e fai atu he fiha miliona e tokoni ‘a e pule’angá. Ko e fakafuofuá ka ‘osi e ta’u fakapa’angá ‘oku fakalaka ia he teau miliona, ‘e toe ‘alu e tokoni ia ki he lahi ‘aupito.”

“’I he tu’utu’uni na’e fa’u ‘e he pule’angá ki he faka’atä mai koia ‘a e ngaahi koloa pë ki he me’atokoní, haisiní mo e ngaahi naunau ki he fufulu pe cleaning ‘o e ngaahi ‘apí, ko ‘ene a’u mai koia ki he uike kuo’osí kuo a’u e faka’atä koiá ki he $6 kilu meimei $7 kilu tupu, ko e COVID pë ‘eni ku talanoa kiaí ‘ikai toe kau ai ha me’a kehe. Ko e $6 kilu tupu pé eni mei he ‘aho 07 ‘o Epelelí ki he uike kuo’osi.”

Na’e pehé ‘e Vahe ko hono mape’i atu ko ia ‘o ka a’u atu ki Tisema mei he mahiná ni fakatautau ki he tu’utu’uni ‘a e pule’angá ‘e ‘osi ofi ia he $3.2 miliona ‘avalisi.

“Pea kapau tetau lele atu pë, ‘e kei tokolahi e kakai ongona he ‘eá e kole mai ke fakaloloá ‘e fai atu ia he fangofulu tupu miliona ‘a e fo’i COVID ‘ata’aata pé kapau ‘e fai e fakaloloá ko e sio fakamata’i fika ia. Ko e sio fakatokoni levá, ko e tokoni lahi eni ‘oku tokoni’akí ‘e he pule’angá ki he kakai pé ‘oku ‘ikai ke tanakí.”

- MEIDECC