Matamata 'e Holofa 'a e Ako: Vā 'o e Standardization mo e Raw Mark Featured
Fanau Ako Ngaahi Kolisi lolotonga Hilifaki Kalauni 'o Tupou VI
MATAMATA ‘E HOLOFA E AKO: VA ‘O E STANDARDIZATION PEA MOE RAW MARK
Fakatotolo Fakasaienisi (Scientific Research) Konga 6
Fa’u ‘e Helu (Dr. Siosaia Langitoto Helu)
Teu fakama’opo’opo he ‘oku fiema’u ke fai ha sio pe ‘e anga fēfe’ hano fakalelei’i ‘o e fu’u maumau ko eni kuo hoko ki he ako. Ko e taumu’a na’e tuku atu ai e holonga tohi ke fakamo’oni’i ko e ngaahi tukuaki’i:
(1) Holo e Ako (2) Ngāue ‘a e standardization (3) Faito’o ko e raw mark, na’e ‘ikai ngāue’aki ‘a e founga fakaako ‘a ia ko e Fakatotolo Fakasaienisi, pea ko ia ai ko e ‘u tukuaki’i kotoa ko eni ‘e 3 na’e te’eki ke fakamo’oni’i pea na’e ‘ikai totonu ke hoko ia ko ha makatu’unga ke fai ai ha liliu ki he Ako ‘o tatau ai pe pe ko e seti sivi, ‘a’ahi sivi, silapa pe ha tapa pe ‘o e Ako.
Ko e ‘uhinga na’a ku tapuni’aki ‘e ku tohi he uike kuo ‘osi, ko e faingata’a ke tau tukuaki’i ha me’a ‘oku ‘i ai ‘ene fekau’aki ‘ana mo ha me’a e’ taha pe ua pe lahiange (confounding effect). ‘E fu’u faingata’a ke tau fakavetevete ‘a e ola ‘o e ‘apiako mei he ola ‘o e kau faiako he ‘oku meimei hoko ma’upe ‘o ma’u pe ‘ehe ngaahi ‘apiako lelei ia ‘a e kau faiako lelei taha.
‘Oku lava ke fai e fo’i fakavetevete ko eni ka ‘e pau ke ngāue’aki e founga fakafika/sitatisitika ‘a ia ‘oku toki lava pe ia ‘o fakahoko ‘e he kakai ‘oku nau fu’u taukei ‘i he mala’e ni pea ‘e toe fiema’u foki mo e ngaahi ta’u ke fokotu’utu’u ai e ngāue, tanaki mo e ngaahi fakamatala (data), ‘analaiso pea toki tohi e ola. ‘I he ‘uhinga ko eni ‘oku tekeutua mai pe ai ko e ngaahi tukuaki’i ne fai ko e koto ma’uhala pe ko e feinga ke taki hala’i e kakai ‘o e fonua.
Ko e fakatāta’ vaofi mo e me’a ni ko e sipoti ‘akapulu (rugby union). Ko e laukai na’e kehe ‘aupito ‘i he kamata’anga he na’e poini lahiange ‘a e ‘aka ‘o hu ‘i he kolo ‘i he tata’o pea mafulifuli pe fa’unga mo e lao ‘o e ‘akapulu ‘o hiki hake tata’o ‘ona poini tatau mo e ‘aka pea toe hiki e tata’o ‘o ma’olungaange ‘i he ‘aka, tolopu pe ‘aka fakahu tautea pe tata’o.
Ko e ngaahi me’a ‘oku fakamaaka ‘i he ako hange’ ko e sivi, homueka, IA mo e ha fua ko e tatau ia ‘o e ngaahi me’a ‘oku lau poini ai e ‘akapulu, ‘a e tolopu, tata’o mo e ‘aka fakahu. Ko e kehekehe ‘i he lau poini he vaha’a ‘o e tata’o, tolopu mo e ‘aka fakahu ‘i he tata’o ko e tatau ia ‘o e ngaahi mamafa (weight) kehekehe ‘oku ‘oange ‘i he ako ki he sivi, IA mo e ha fua. Ko e taukei mo e faitotonu ‘a e kau fakamaau ‘e toko 3 pea toe tokoni’i ‘e he faita’ vitio (instant replay video) koe tatau ia ‘o e standardization.
‘Oku ma’aange pea fakafiemalieange ki he ongo fa’ahi. Ko e fakataumu’a ke mahino ki he kakai kotoa ‘a e founga fakamaaka ko e tatau ia ‘o e raw mark ‘a ia ‘e ‘ikai fiema’u ha fakamaau ia ‘oku taukei pe faitotonu pe ha faita vitio, kaikehe pe ke ‘i ai ha taha ke fakamaau. ‘Oku ‘ikai fai ha ofo ai he neongo e mahino ‘a e ma’aange ‘o e foki ki he faita vitio ‘i he ngaahi fo’i va’inga ‘oku fihi ki he mata ‘o e fakamaau, ‘oku kei ‘i ai pe kakai toko lahi ‘oku nau kei tu’uaki ‘oku leleiange pe ke fakamaau’i tokotaha pe ‘e he fakamaau ‘i loto mala’e.
Ko e tuku’au ‘o e ako hange’ pe koe ‘akapulu, kaka ke ma’olungaange koe tufunga’i ‘e he kakai na’e pe ‘oku ‘i ai ‘e nau ‘ilo lelei ‘aupito ki ai. Ko e ‘Akapulu Faka’Amelika na’e fakaaoao ai e timi ‘a Dallas na’e ui koe Cowboys ‘i he 1960-1980 tupu ‘i he faiako ‘a Tom Landry ko e tangata na’e ako ‘enisinia pea na’e toe ‘akapulu pe foki. ‘Oku ‘i ai pe kaunga ‘o e fakamaau ki he fakalakalaka ‘o e ‘akapulu ka ‘oku ‘ikai taki ‘e he founga hono fakamaau’i ‘a e liliu e founga ‘o e ‘akapulu mo ‘ene fakalakalaka ka ‘oku tulimui e founga hono fakamaau’i ‘i he tuku’au ‘o e liliu ‘o e founga va’inga ‘i hono tataki ‘e he kau ‘enisinia taukei ‘o e va’inga ‘akapulu.
Ko e ‘aho ni kuo mo’oni e lea ‘oku taka, “kuo toho ‘e he saliote ‘a e hoosi”, hange’ koe fakatapu. Kuo hanga ‘e he founga fakamaau/fakamaaka ‘o tataki e liukava kuo hoko ‘i Tonga ni ‘i he Ako. Ko ha kikite ‘oku ma’olunga hono matamata ‘e holofa e Ako ‘i he kaha’u vave mai.
‘Oku ou fie ‘oatu ‘eku kole ki he kau mamahi’i ‘o e Ako pea mo e Fonua fakakātoa (he ko e ako lelei ‘a e fānau ‘e tupu mai ai ha fonua lelei pea ka holofa e Ako ‘e holofa e Fonua), ke tau tu’u ‘o fai ha ngāue ke ta’ofi e ‘ovaholo ko eni pea fakafoki ki he tu’unga na’e ‘i ai ‘i he faka’osinga ‘o e 2014 pea toki fai hano fakalelei’i mei ai.
He’ikai ke tau kamata kongaloto, kuopau ke fakafoki kakato pea toki fai hano ‘enisinia’i ke fakalelei’i ‘e tau sisitemi Ako ‘o kapau ko ha me’a ‘e fakamo’oni’i ‘e fiema’u ke fai.
10 comments
-
‘Ala’ kau fefine mo tangata neu ki’i veia hono faka’ata ‘aho mo e po e kaveinga mahu’ingataha ki he Fonua talu mei he ta’u kuo maliu atu pea ‘oku hounga ho’omou fie kauala pea mo’oni e lea ‘oku taka he Fonua ‘o Tupou mo Hou’eiki, ‘E to e ‘uha ‘o ka ki tokolahi e fanga veka, mhk. Ko e felafoaki kotoa hotau paenga ‘oku ou faka’amu ‘e tokanga lahi ki ai e kau ma’u mafai ki he Ako ‘i Tonga ni, faka’anau noa pe he ‘oku kei toe ‘anoa e kakai Ako taka muli ‘o hotau motu ni kae’uma’a ‘akinautolu ‘oku nau lolotonga to’ofohe ‘i hono ‘alofi e Ako ‘i Tonga ni ke nau ala mai. Taumaia ke ma’u ha loto lahi ke kau mai he “KI”.
Teu mama ‘eku kava ka ke kataki Hufanga ‘o hoko atu he ‘oku malie lahi ho’o toho mai ‘e tau sio ke fenapasi mo e Tala-‘oe-Fonua pea ‘oku ‘ikai ha ofo ai.
‘Ofa atu
Helu
Malo -
Me'a oku mahino mai ne 'ikai ha mataotao pe kau mataotao ne nau hanga 'o siofi faakalukufua e Potungaueako moe ngaahi 'uhing oku to lalo ai e ako he fonua... na'e omai pe 'ehe PM 'ene mataotao computer ke ha'u o talamai oku holo e ako pea koe 'uhinga koe Standardized oe maaka.. Koe fakamaama oku 'omai 'e Helu, Vili mo Tongia oku nau tuhu'i mai e ngaahi 'uhinga kehe oku kau ki he ngali kuo to lalo e ako 'I Tonga..
Fakatokanga'i ange oku 'ikai ko Tonga pe ka oku pehe pe mo hotau ngaahi fonua hange ko NZ pea mo Aust.. ka ko hotau kehekehe he oku nau fekumi ki he ngaahi me'a ko'ena kuo mou lave kiai ka oku 'ikai ke nau ala kinautolu ki he fakamaaka.. kapau koe toe siofi 'a e founga oku seti''aki e ngaahi sivi pe assement methods pea oku sai .. ka koe fo'i fakanafala ke tala koe standardized mark oku 'uhinga ai e to lalo 'a e ako oku fu'u ma'ulalo 'aupito ia ke ha'u mei ha mataotao,.. koe pango he oku huhumama mai 'a e foha oe PM pea mo hono kaungame'a fafale ke fai e fu'u liliu ko'eni o fakavave pea ngali faikehe ai 'etau samena he ta'u ni...
Malie lahi e ala ki he me'a fakamuimui 'o tukuaki'i koia oku 'uhinga ai e tolalo 'a e ako... hange koe lau ONLY IN TONGA.. -
Malo e tau mo hono tauhi mo ta'omaki hotau pola Limu mo Helu. 'Oku fefe hotau kava? 'O kapau 'oku motu'a pea fakatau mai ai leva ha'aku kava kae toki hoko atu 'ae talanga moe talanoa! 'Oku tau ngali mo'unofoa hono talanga mo talanoa 'ae me'afua, me'asivi pe me'alau (measuring device, which is merely good as a device) 'oe 'ilo moe poto he ako kae tukunoa mo mo'ungaloa 'ae 'ilo 'oku ma'u he ako (knowledge in itself, that is, knowledge production) moe poto hono faka'aonga 'ae 'ilo (skill in using knowledge, that is, knowledge application).
'Oku toki mo'oni heni hono fakamanatu mai 'e Helu 'ae lea heliaki malie 'ae kau Papalangi, "'Oku fakamu'omu'a 'ae saliote he hoosi (putting the cart before the horse)," 'aia ka 'ikai pe koe havehave 'ae saliote koe lavelavea 'ae hoosi pe koe havehave 'ae saliote mo lavelavea 'ae hoosi fakatouloua! 'Oku tomu'a ma'u mo lau 'ae 'ilo moe poto pea toki tomui tufunga mo fa'u leva 'ae me'afua, me'asivi pe me'alau kae 'ikai mu'omu'a 'ae me'afua, me'asivi pe me'alau kae muimui 'ae ma'u pe 'oe 'ilo moe poto.
'E lava ke fokotu'u hono ma'u 'ae 'ilo koe tama'imata 'oe ako (internal quality of education as an intellectual process) moe poto hono faka'aonga 'ae 'ilo (external quality of education as an outcome for human use). 'Oku hange pe koe me'afua, me'asivi pe me'alau, 'aia 'oku ngaue'aki ke fua / sivi / lau 'ae maaka / kai 'oe tu'unga / tukunga 'oe 'ilo moe poto he ako (where examination or assessment as a system is merely a device that is external and secondary to the process and outcome / use of education).
'Oku tupu mei fakamamafa 'etau filosofi moe sisitemi ako lotolotonga he poto pe hono faka'aonga 'ae 'ilo (applied and vocational education) he'etau "fakaongo" kihe "fakapopula" 'a 'Aositelelia mo Nu'usila 'ae matu'aki ma'uhinga ke liliu leva, 'o tau fatu mo tufunga ha'atau filosofi moe sistemi ako "tau'ataina," 'aia 'oku mu'omu'a ai 'ae ma'u 'oe 'ilo he ako (knowledge production) he poto pe hono faka'aonga 'ae 'ilo he ako (knowledge application) PE fakamamafa fakatou'osi he ma'u 'oe 'ilo he ako moe poto hono faka'aonga 'ae 'ilo he ako.
'Oku 'asi lelei 'eni hono toutai 'e 'Amelika Lahi he ngaahi ta'u 'ape 'e 30 'etau ika fakataha moe Moana Pasifiki, 'o nau tanaki 'ae lau piliona kae ma'u ai 'etau US$500,000-00 'ape, 'o 'uhinga
koe 'ikai ha'atau 'ilo moe poto, fakataha moe tekinolosia moe pa'anga, fe'unga ke ngaue'aki hono toutai, 'aia koe taha ia 'etau koloa lahi faka'ikonomika, 'o hoko ke tau mo'ui kolekole mo siokai kae 'ikai ke tau mo'ui fa'angaue (thereby changing from a consumption-driven, service-led mode of economy to a production-based mode of economy).
Teu tatau atu kau ki'i afe he kae toki vakai ke palu hotau kava!
ANFF leva e malanga kae tau,
'Ofa fau moe 'anau atu,
Hufanga -
Malo fau Semisi Tongia mo Helu (Dr Siosaia Langiototo Helu) hono kei tu'uholoaki 'ae talanga / talanoa 'oe ako, 'aia 'oku tefito hono fokotu'utu'u mo fakahoko, 'aia 'oku taumu'a kihe fekumi ke ma'u 'ae 'ilo moe poto, 'o fatu mo tufunga 'ae me'afua / me'asivi (/ me'alau) ke fu'aki / sivi'aki (/ lau'aki) hona tukunga moe tu'unga. 'Oku malie atu 'ae 'uhinga 'a Semisi 'oku 'ikai "taafataha" pe 'ae makatu'unga 'oe holoa (pe holafa hono ui 'e Helu) 'ae ako he me'afua / me'asivi (/ me'alau) ka 'oku "matalahi," 'o toe kau kotoa kiai moe ngaahi me'a / fakitoa lahi kehe, 'o hange koia na'a ne lautelau / lisi he'ene fua tohi / komeni.
'Oku 'asi lelei 'ae taha 'oe ngaahi 'uhinga lelei 'a Semisi hono ako'i 'ae 'ilo moe poto he lesoni / sapuseki / supiesi Tonga, 'o hange koe faiva ta'anga / faiva maau, he Kolisi Ako Faiako mo hono toe ako'i 'ae 'ilo moe poto koia 'ehe kau faiako kihe fanauako he ngaahi 'apiako. 'Oku toki ma'uhingamalie heni 'ae fakakaukau fakaTonga loloto 'oe ako moe talafonua, 'aia 'oku fa'oaki 'ae 'ilo (knowledge) moe poto (skill) 'oku ma'u mei he ako he me'angaue koe fonua (culture) mo fetu'utaki he tala / lea (language) koe me'angaue he ta moe va.
'Oku toe 'uhingamalie ange ai 'ae mohu moe fonu 'oe fakakaukau mo fakangaue fakaTonga 'oe ako, 'aia koe liliu 'ae 'atamai moe fakakaukau mei he vale (ignorance) kihe 'ilo (knowledge) kihe poto (skill), 'o hange ko 'etau vale he tufunga lalava moe faiva fika / matematika pea tau ako leva ke tau 'ilo kiai pea 'i he'etau 'ilo kiai 'oku tau toe ako leva ke tau poto ai. 'Oku ha mai heni 'ae mu'omu'a ma'u pe 'ae 'ilo kae muimui ma'u pe 'ae poto, 'aia 'oku toe 'uhinga ia 'oku mu'omu'a ma'u pe 'ae ako 'uhinga he ako 'aonga.
'Oku toe kaunga kiai 'ae lau kai (/ lau maaka) moe me'alau (/ me'afua / me'asivi) malie fakaTonga hono lau (/ fua / sivi) 'oe 'ilo moe poto, 'aia 'oku makatu'unga he "faka'ofo'ofa (beauty / quality)" moe "'aonga (functionality / utility), 'o tefito hono tafakatatau mo tafakapotupotutatau 'ae 'ilo moe poto ke ma'u 'ae faka'ofo'ofa / malie pea toe ma'u mei ai moe 'aonga lahi, 'o tatau pe koe faiva ta'anga, tufunga lalava, faiva fika moe faiva musika moe ha fua (The moral is, the more beautiful, the more useful, the more useful, the more beautiful).
'Oku ui faka'Ingilisi 'e Helu 'ae me'afua / me'asivi (/ me'alau) 'oku fua'aki / sivi'aki (/ lau'aki) 'ae 'ilo moe poto koe "raw marks" (maaka to'ofua) moe standardised marks (maaka tulifua), pea u liliulea fakaTonga koe "lau maaka mata [raw marks]" moe "lau maaka moho [cooked marks]" (pe koe maaka mata / kai mata moe maaka moho / kai moho) mo ui fakaTonga koe "lau kai," 'aia 'oku 'uhinga ko hono lau (/ fua / sivi) 'ae 'ilo moe poto.
'Oku 'uhinga 'ae lea koe, "Fielau he ko 'ene kai" kihe me'a 'oku 'ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai ha taha, 'o hange koe faiva ta'anga, faiva toutaiika, faiva fika / faiva matematika moe faiva vusika / fisiki moe ha fua moe lea koe, "Ha'apai tu'u ho'o kaimu'a" kihe me'a 'oku 'ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai 'a Ha'apai, 'o hange koe to'a moe maheni faingata'a, 'aia 'oku 'asi he maa'imoa fatu ta'anga hiva lakalaka 'a Kuini Salote Tupou III, 'o pehe: "'Otu Ha'apai fietangata, Tu'u 'a Vava'u he matanga" ('aia koe kaimu'a [fua kai / 'uluaki kai / mu'a kai ia 'a Vava'u koe ta'efieto moe viki).
'Oku 'ikai nai toe 'uhinga 'ae sitanitati (standard) kihe tu'unga 'oku fokotu'u ke fua'aki / sivi'aki / lau'aki pe fua kiai / sivi kiai / lau kiai 'ae 'ilo moe poto he ako, 'o hange ko hono fokotu'u 'ae mata'ifika koe 100 koe maaka / kai fakakatoa / maaka / kai haohaoa, 'o fua'aki / sivi'aki / lau'aki 'ae tu'unga / tukunga 'oe 'ilo moe poto 'ae fanauako, 'aia 'oku ma'u ai 'ae ngaahi maaka / kai kehekehe, 'o hange koe 100, 85 moe 40 moe ha fua. 'Oku hoko 'ae me'a tatau 'o kapau 'oku taki maaka / kai 'e10 kihe fehu'i 'e 10, 'aia 'e ala ma'u ai 'ae 9, 7 moe 2 moe ha fua?
Teu afe si'i he kae toki vakai ke tuki hotau efe ke toki melie.
'Ofa ma'u moe na'una'u,
Hufanga -
Malo e lave mai Semisi Tongia ka me’a ni ko e fo’i ‘ai’ainoa’ia pe fakanafala ‘a hono ngaue’aki e standardization? Na’e ‘i ai hono ‘uhinga pea kuo ’osi senituli e standardization ‘i mamani ‘i he 2001. Ko ha ‘u founga ‘e ngaue’aki ‘e mate kotoa pe ko hono standardize.
Hange’ ko e ‘analosi’ na’a ku ‘oatu ‘a e ‘akapulu, me’a ni ‘oku ‘ikai fiema’u ha sisitemi laukai/laupoini ‘oku tuha mo e faingata’a ‘o hono feinga’i ‘o e poini? Kuo toe liliu e laupoini ‘akapulu ‘o kamata ‘ahi’ahi’i he ta’u ni ‘i Nu’u Sila ko e fekumi ai pe ki he fakafiemalie pea tuha. Ko e tata’o ‘oku faingata’a taha hono feinga’i ko e ‘uhinga ia ‘e ne poini lahi taha. Ko e me’a tatau pe ‘i he ako, fiema’u ke lava ‘e he sisitemi fakamaaka ‘o ‘oange tuha ‘o e fanauako pea ke fakafiemalie. Ko ia ‘oku ngali polopalema ke tau pehe’ ‘oku tatau pe ia pe koe standardized score pe raw mark he’ikai tene uesia e ako.
Ko e taumu’a ‘o e holonga tohi, na’e ‘uluaki fai kotoa e ‘u tukuaki’i ‘e 3, holo e ako ngaue ‘a e standardization pea koe faito’o ko e raw mark. Unfounded, Semisi, kou ‘osi fakamo’oni’i atu na’e ‘ikai fai hano fakatotolo’i ‘o e matamata ‘o e ngaahi tukuaki’i ko eni pea kou faka’amu kapau na’e fai ha ngaue pea ‘omi ke tau sio ki ai he ‘oku ‘osi mahino pe ko e “helekosi ‘a tevolo”. Ko e kakai mahenitaha mo taukeitaha ‘i he ‘e tau sisitemi ako kuo nau lea mai ki he polopalema.
‘Oku matamata ‘oku ‘i ai e mo’oni ‘i ho’o ‘u ‘uhinga ki he holo ‘a e ako ka kou fokotu’u atu ko ‘e tau hu’uhu’u kotoa ke tesi’i fakaako. Pea na’e ‘ikai koe taumu’a ‘o e ‘u holonga tohi ko ha fekumi ki he tupu’anga ‘o e holo ‘a e ako, pea ‘oku te’eki tesi’i fakaako foki mo ia.
Malo -
Kou manavahe au he fuu lisi a Semisi Tongia pea ku tonu aa ke home school pe etau Fanau atautolu moe fakamole paanga hono toe ako'i. Osi ke tapuni e ako kotoa okapau oku fuu pehe'ifau he oku mau falala atu kihe kau Faiako ta oku tonounou hono teu'i ia okinautolu.
-
'Oku tatau ai pe pe ko e raw marks pe standardisation 'e kei holofa pe ako ia 'i he fonua ni. 'Oku lahi 'a e ngaahi 'uhinga ki ai pea teu 'oatu pe konga si'i ko eni:
1. 'Ikai lelei e silapa ako
2. Ikai lelei e teu'i 'o e kau faiako
3. 'Ikai lelei e polokalama ako 'a e kolisi faiako 'oku teu'i mei ai e kau faiako
4. 'Ikai malava 'e he system ako 'a Tonga ni kene ue'i e 'atamai 'o e fanau ke mo'ui ange
5. 'Ikai lava 'e he system ako 'a Tonga ni 'o fakafenapasi 'a e kehekehe he tukunga faka'atamai 'o e fanau ako.
6. 'Oku taketi'i pe 'ehe system ako ia 'a e fanau 'oku 'atamai'ia ange, lelei ange 'enau manatu pea 'oku kei lahi 'aupito pe e ngaahi uhinga ia ki he holo 'a e ako ka teu toki tuku mamalie atu 'i ha faingamalie 'amui ange.
Ko e ngaahi 'uhinga ia 'e malava ke holo ai 'a e ako. 'E 'ikai ke holo 'a e ako ia he founga vakai'i/assessment 'o e a'usia 'a e fanau. Pea 'e tatau ai pe pe'e tetau raw marks pe standardisation 'e kei holo pe 'okapau he'ikai fai ha tokanga ki he ngaahi makatu'unga tefito 'oku ne puketu'u e ako 'i he tu'unga lelei. -
'Oku ma'uhinga fau ke fatu mo tufunga 'e Tonga ha'ane filosofi moe sisitemi ako, 'aia 'oku ne fakafenapasi 'ae ngaahi 'ilo moe poto tupu'a mei he ako fakaha'a fakaTonga moe ako fakafaleako fakaUesite, 'one falute mo lukufua 'ae ngaahi levolo mei he palaimeli kihe sekeniteli kihe teseli. 'Oku 'uhinga ia ke tau liliu mei he "fakaongo" kihe filosofi moe sisitemi ako 'ae ngaahi fonua muli ka tau fatu mo tufunga ha'atau filosofia moe sisitemi fakaako "tau'ataina." 'Oku 'uhinga 'ae "fakaongo" kihe "popula," 'aia koe fehangahangai ia 'oe "tau'ataina."
Na'e pehe tofu pe 'ae liukava ma'ongo'onga 'a Siaosi Taufa'ahau Tupou I (mo Misa Peka), 'aia na'e makatu'unga he liliu mei he "popula" kihe "tau'ataina," 'aia na'e kau ai 'ae 'uhinga ke 'oua toe "fakaongo" 'a Tonga ki muli, 'o fatu mo tufunga 'ae ngaahi lao na'e tumutumu he konisitutone, 'aia na'e hoko ai 'a Tonga 'o "tau'ataina" koe Pule'anga Hau Kalauni Sovaleni, 'o "malu" mo "tau'atain" ai mei he pule "fakakolonia" / "fakapopula" 'ae ngaahi Pule'anga Hau 'o mamani, 'o hange koe 'Ikale, Moata'ane moe Laione.
Kuo loakaliu mo lauikuonga 'ae "fakaongo" 'a Tonga ki Nu'usila mo 'Aositelelia he ako, 'o fa'ifa'itaki mo faitatau pe ki he'ena filosofi moe sisitemi ako, 'aia koe liliu kotoa pe 'a Nu'usila mo 'Aositelelia 'e muimui ma'u pe kiai 'a Tonga. Teu fakatata, ko hono to'o pe 'e Nu'usila mo 'Aositelelia hono ako 'ae kalama 'oe lea 'Ingilisi moe siomita he fika (koe tama'imata 'oe lea moe fika) he silapa moe kulikalamu ko hono to'o ia 'e Tonga. 'Oku toe fakaloloma ange hono toe to'o 'ae kalama mei hono ako 'ae lea Tonga moe lau fika he fika fakaTonga.
'Oku lotolotonga fepaki 'a Nu'usila mo 'Aositelelia he nunu'akovi hono si'aki 'ae ako 'oe kalama moe siomita, 'aia 'oku 'asi lelei 'eni he levolo 'oe ako teseli fakatouloua 'ae 'univesiti moe politekiniki, 'o hange koe mohu polopalema he fa'u moe tohi 'esei, fisisi, tisiteisoni moe lipooti, 'aia 'oku toe lomatolu mo lahi 'ae fakamole hono toe fakakaukau'i mo ngaue'i hono faito'o 'oe polopalema, 'o mei manifi mo si'isi'i 'o kapau na'a na kei laumalie pe he silapa moe kulikalamu.
'Oku hoko 'ae me'a tatau hono fatu mo tufunga ha me'afua kene fua'aki 'ae lahi 'oe 'ilo moe poto he ako, 'o fakafenapasi 'ae founga fakaTonga 'oe "lau kai" moe founga fakaUesite 'oe "lau maaka mata (raw marks)" moe "lau maaka moho (cooked marks)." 'Oku 'asi lelei 'ae founga fakaTonga 'oe "lau kai" he faiva lafo moe faiva lakalaka, 'aia koe fua ia 'ae lahi 'oe 'ilo moe poto he ongo faiva ni, 'o hange koe fe'auhi 'ae ongo punake tala 'o Tonga ko Fakatava mo Malukava, 'o to mei Tu'i 'ae 'api ko Tavahi moe motu ko Kalau mo'o Fakatava moe tu'umu'a he faiva lakalaka mo'o Malukava.
'Oku fa'u pe 'ehe tangata 'ae me'afua ke fua'aki / sivi'aki 'ae 'ilo moe poto he ako, 'o hange koe me'afua fakaTonga koe "lau kai" moe mee'afua fakaUesite koe "lau maaka mata (raw marks)" moe "lau maaka moho (cooked marks)," 'aia 'oku mahino leva he'ikai ha me'afua 'e haohaoa. 'Oku 'uhinga leva ia ko 'etau ngaue'aki 'ae me'afua 'oku lelei taha hono fua 'ae tu'unga totonu 'oe 'ilo moe poto.
Leveleva e malanga kae tau,
'Ofa manatu moe 'anau,
Hufanga -
'Oku ou tui tatau mo Helu - koe ngaahi tukuaki'i mamafa ko 'eni 'e tolu 'oku nau fengataaliaki mo mamaha fau kotoa pea 'oku nau fakaha mai e si'i e 'ilo moe taukei he mala'e 'oe ako. Ka neongo ia, kole ke tanaki atu e ngaahi fakakaukau ko 'en:
1) Koe curriculum koe DNA ia 'oe sosaieti Tonga - koe fo'i palani faka-ako fakalukufua ia ma'a Tonga ni. Ne fo'u e curriculum 'ehe kakai maataotao he ako mo 'ilo lahi kihe sosaieti Tonga mo mamani foki. 'Oku 'ikai fa'u e curriculum 'e ha tokotaha pe tokoua pe tokotolu. 'Oku 'i ai e ngaahi kupu 'oe sisitemi ako 'oku 'osi fokotu'u ke nau siofi e taau 'oe palani ako ko'eni. Ne ngaue'aki nai e ngaahi kupu ni?
2) Makatu'unga 'i he mahu'inga fakaako mo faka-fonua 'oe curriculum, 'oku 'ikai taau ke fai hano lilu faka-vave. Hange tofu pe ko DNA - 'oku lilu maamaalie - kae ma'u ha taimi fe'unga 'e he toenga 'oe ngaahi kupu fekau'aki ke nau faka-tonu mo muimui mai ki he tofa-hala 'oku fai atu mei taumu'a.
Ko e curriculum 'oku 'i ai hono ongo konga lalahi 'e 2 - i) KAKANO pe content, ii) FOUNGA pe processes. Koe kovi koia hono fakavave'i ha liliu 'oe curriculum he 'e fakapaalataha lilu ki he 'kakano' 'oe curriculum ka e li'ekina 'e 'founga'. Koe 'founga' 'eni 'oku kau ai hono fai 'oe 'faiako', kau atu kiai moe sivi'i 'oe ako (assessment). Koe taimi lahi 'oku fiema'u ai ke fai hano liliu e ngaahi founga ni. Koe fakakukau ni ne 'osi tala moe kole 'ehe kau faiako tokolahi.
3) Koe founga sivi'i 'oe ako (assessment) ne tonu koia ke fakamuimui taha hono liliu. Ko hono fakavave'i koia hono lilu 'oe assessment 'oku 'i ai leva e faingamalie lahi ke hala 'aupito 'a 'ene fua ne fai he koe fanau 'ne faiako'i kianutolu he ngaahi founga 'oku 'ikai potupotutatau pe taau moe founga 'oku fai 'aki e sivi.
4) 'Oku hala 'aupito ke tau pehee 'oku talamai 'e he raw-mark e 'tunuga totonu' e tamasi'i pe ta'ahine ako. Hala ataa! Koe raw-mark 'oku ne talamai e lahi e ngaahi fakakaukau ne 'manatu'i' 'e he tamasi'i/ta'ahine ako he lolotonga e sivi!
Koe 'tu'unga totonu' 'oha tamasi'i pe ta'ahine ako 'oku 'ikai pea 'ikaii lava ia ke tala he 'ene me'a ne manatu'i lolotonga hono supavaisa ia he houa 'e 3 'i he loki sivi. Koe tu'unga totonu 'o ha tamasi'i pe ta'ahine ako 'e toki lava ke tau sio kiai kapau te tau tukuange ha ngaue kene fai 'i 'api pe he ngaue'anga, pe hili ha ngaahi ta'u 'osi hono teu'i fakaako 'aki e curriculum 'i lokiako.
5) Fakamuimui koe kole: Tau faka'apa'ap'i mu'a e ngaue 'oku fai 'e he kau faiako! Tuku hono tukuaki'i e kau faiako he ko kinautolu 'oku nau fai hono fakamanava'i e curriculum kae malava 'e he hakotupu e fonua 'o maakupusi hono kakano mo fakafotunga e ngaahi misi 'ae fonua Koe faiako koe tokotaha tatau pe mo koe mo au. Koe kau faiako 'oku 'ikai ke nau fakakaungataaki pe tauataaina he loto'ataaloa; 'oku 'i ai honau ngaahi famili, kau taki, moe potungaue, pule'anga 'oku ne pule'i kinautolu.
Faka'apa'apa atu -
Malo 'aupito Helu e mamahi'i ako moe fakamatala mahino kihe me'a ko eni 'oku kei fihi ai e fakakaukau 'ae kakai 'oe fonua. Ko ena kuo 'osi fili 'ehe PM moe PSC e CEO ki he ako, pea kou tui 'e lava 'ehe tokotaha ko ia 'o solova e ngaahi palopalema 'oku tau hoha'a ki ai, pea toe tanaki atu ki ai moe ngaahi fale'i lelei, fakaako mo fakapalofesinale 'a Piveni mo e mataotao mei Fisi ka koe foha 'oe palemia. Tau ki'i silongo pe 'o mamata kae va'inga e kau tama ko eni he vaka 'oe ako. Na'e 'iai e hiva na'e fa'a taa'i mai he letio he taimi koee ke 'omai'aki e polokalama 'ae Potungaue Ako, pea na'e 'iai e kupu he hiva na'e pehe " 'E Tonga e ko 'eta folau ki fe ....... " . Kole atu ki he A3Z ke toutou ta mai mu'a e fo'i hiva ko ia ke fakaha'ele'aki e putu ko eni 'oku fakamatala ki ai a Helu.