“ 'Oku ma'uhinga fau ke fatu mo tufunga 'e Tonga ha'ane filosofi moe sisitemi ako, 'aia 'oku ne fakafenapasi 'ae ngaahi 'ilo moe poto tupu'a mei he ako fakaha'a fakaTonga moe ako fakafaleako fakaUesite, 'one falute mo lukufua 'ae ngaahi levolo mei he palaimeli kihe sekeniteli kihe teseli. 'Oku 'uhinga ia ke tau liliu mei he "fakaongo" kihe filosofi moe sisitemi ako 'ae ngaahi fonua muli ka tau fatu mo tufunga ha'atau filosofia moe sisitemi fakaako "tau'ataina." 'Oku 'uhinga 'ae "fakaongo" kihe "popula," 'aia koe fehangahangai ia 'oe "tau'ataina."
Na'e pehe tofu pe 'ae liukava ma'ongo'onga 'a Siaosi Taufa'ahau Tupou I (mo Misa Peka), 'aia na'e makatu'unga he liliu mei he "popula" kihe "tau'ataina," 'aia na'e kau ai 'ae 'uhinga ke 'oua toe "fakaongo" 'a Tonga ki muli, 'o fatu mo tufunga 'ae ngaahi lao na'e tumutumu he konisitutone, 'aia na'e hoko ai 'a Tonga 'o "tau'ataina" koe Pule'anga Hau Kalauni Sovaleni, 'o "malu" mo "tau'atain" ai mei he pule "fakakolonia" / "fakapopula" 'ae ngaahi Pule'anga Hau 'o mamani, 'o hange koe 'Ikale, Moata'ane moe Laione.
Kuo loakaliu mo lauikuonga 'ae "fakaongo" 'a Tonga ki Nu'usila mo 'Aositelelia he ako, 'o fa'ifa'itaki mo faitatau pe ki he'ena filosofi moe sisitemi ako, 'aia koe liliu kotoa pe 'a Nu'usila mo 'Aositelelia 'e muimui ma'u pe kiai 'a Tonga. Teu fakatata, ko hono to'o pe 'e Nu'usila mo 'Aositelelia hono ako 'ae kalama 'oe lea 'Ingilisi moe siomita he fika (koe tama'imata 'oe lea moe fika) he silapa moe kulikalamu ko hono to'o ia 'e Tonga. 'Oku toe fakaloloma ange hono toe to'o 'ae kalama mei hono ako 'ae lea Tonga moe lau fika he fika fakaTonga.
'Oku lotolotonga fepaki 'a Nu'usila mo 'Aositelelia he nunu'akovi hono si'aki 'ae ako 'oe kalama moe siomita, 'aia 'oku 'asi lelei 'eni he levolo 'oe ako teseli fakatouloua 'ae 'univesiti moe politekiniki, 'o hange koe mohu polopalema he fa'u moe tohi 'esei, fisisi, tisiteisoni moe lipooti, 'aia 'oku toe lomatolu mo lahi 'ae fakamole hono toe fakakaukau'i mo ngaue'i hono faito'o 'oe polopalema, 'o mei manifi mo si'isi'i 'o kapau na'a na kei laumalie pe he silapa moe kulikalamu.
'Oku hoko 'ae me'a tatau hono fatu mo tufunga ha me'afua kene fua'aki 'ae lahi 'oe 'ilo moe poto he ako, 'o fakafenapasi 'ae founga fakaTonga 'oe "lau kai" moe founga fakaUesite 'oe "lau maaka mata (raw marks)" moe "lau maaka moho (cooked marks)." 'Oku 'asi lelei 'ae founga fakaTonga 'oe "lau kai" he faiva lafo moe faiva lakalaka, 'aia koe fua ia 'ae lahi 'oe 'ilo moe poto he ongo faiva ni, 'o hange koe fe'auhi 'ae ongo punake tala 'o Tonga ko Fakatava mo Malukava, 'o to mei Tu'i 'ae 'api ko Tavahi moe motu ko Kalau mo'o Fakatava moe tu'umu'a he faiva lakalaka mo'o Malukava.
'Oku fa'u pe 'ehe tangata 'ae me'afua ke fua'aki / sivi'aki 'ae 'ilo moe poto he ako, 'o hange koe me'afua fakaTonga koe "lau kai" moe mee'afua fakaUesite koe "lau maaka mata (raw marks)" moe "lau maaka moho (cooked marks)," 'aia 'oku mahino leva he'ikai ha me'afua 'e haohaoa. 'Oku 'uhinga leva ia ko 'etau ngaue'aki 'ae me'afua 'oku lelei taha hono fua 'ae tu'unga totonu 'oe 'ilo moe poto.
Leveleva e malanga kae tau,
'Ofa manatu moe 'anau,
Hufanga ”