Tukuaki'i 'oku holo e Ako 'i he ngāue 'a e Standardization: Faito'o ko e Raw Marks (Konga 5) ^Featured

‘Oku fu’u matu’aki mahu’inga ‘a e fakatalanoa ko eni kia te au he kuo laui ta’u ‘eku tui ‘oku faingata’a’ia ho tau fonua ni ko e ‘ikai ha mateuteu ‘a e kakai ‘o e fonua ke nau lava ke fakamaau’i ‘a e mo’oni ‘o e ngaahi talanoa mo e tukuaki’i ‘oku ‘ave takai holo ‘i he mitia. Ko e ‘aho koe’, 1960 ‘o faai atu, ko e ngaahi pisinisi ‘i Tonga ni na’e meimei fakalele kotoa pe ‘e he kau hafekasi ‘i he ‘uhinga ko nautolu pe na’e mahino ki ai ‘a e founga fakalele ‘o ha pisinisi. Meimei ko e kau Tonga na’a nau pisinisi na’a nau vaofi fafale mo e kau hafekasi ‘o nau ako ai e founga ke kamata’aki pea tauhi ha pisinisi.

‘E ‘ikai ko ha fiema’u tukupau ke tau o kotoa ‘o ako ‘univesiti ka tau toki lava ke ata ki he ngaahi fakafehu’i mo e fifili ‘oku totonu ma’u pe ke tau fai ‘oka ‘asi mai ha talanoa tukuaki’i pe ha fiematai. ‘Oku lava pe ke tau talanoa’i pea ko e kau loto mo ‘atamai ma’a ‘e mahino pe ia kia nautolu.

Ko e fo’i fakatotolo lalahi pea toe kehekehe ‘eni ‘e 2: (1) ke fakapapau’i ko e mo’oni hono tukuaki’i ‘o e standardization; (2) ke fakapapau’i ko hono faito’o ko e raw mark. Neu ‘osi talateu mo kamata fakama’ala’ala e tukuaki’i ‘o e standardization pea teu ki’i kinikini atu e faito’o. Ko e faito’o kotoa pe hange’ ko ia ‘oku tau ma’u mei falemahaki na’e fou mai hono ngaohi ‘i he “experiment”, tatau tofu pe mo e founga neu fokotu’u atu na’e tonu ke sivi’aki e tukuaki’i ‘o e standardization.

Fakatāta’, ko e huhu polio, hangē ko e fakatapu, na’e tesi ‘o anga pehe ni. Na’e huhu e kau polio ‘aki e faito’o (treatment) pea huhu e ni’ihi na’e mo’ua ‘i he mahaki ni ‘aki ‘a e vai ‘ata’ata’ (control) pea toki fakama’opo’opo pe ko e tokofiha ne sai ki he faito’o pea ko e tokofiha ne sai ‘i he vai pe. Na’e mahino ‘a e ‘aonga ‘a e faito’o he na’e tokolahi e kau sai ki ai pea hahamolofia ha mahaki ne liua ‘e he vai ‘ata’ata’ pe. Ko ia ai ko e fo’i tukuaki’i ko e faito’o eni ‘o e polio ne fakamo’oni’i pea ngāue’aki. Ko e ngāue lahi eni pea ‘e fiema’u e taimi lahi, lau ta’u ke fakakakato ai.

Ko e fehu’i leva, ko fe taimi ne fai ai hono tesi’i ‘o e raw mark pe ko e faito’o ia ki he ola kovi ‘o e sivi? Tali nounou, ko e fakanafala mo e takihala’i e kakai ‘o e fonua ‘e he kakai ‘oku ‘ikai ha’a nau ‘ilo ‘e taha ki he me’a totonu ke fai hange’ ko ia ku ou fakamatala ki ai. 

Na’a ku talanoa ki he ngaahi me’a ‘oku nau ala uesia e ola ‘o e ako ‘i he uike kuo ‘osi ‘a ia ko e ngaahi nāunau ‘o ‘api, ‘apiako, tamasi’i pe ta’ahine ako, kau mai ki ai e siasi, kolo mo e ngaahi ‘ātakai kehekehe ‘oku nofo holo ai e tamaiki hangē ko ‘e nau fakatamaiki. Kapau te tau lau fakalautelau ‘a ‘api ‘e kau ki ai e tu’unga fakapa’anga, lahi ‘o e fale ‘o fakatatau ki he tokolahi ‘o e famili he ‘oku fiema’u ha feitu’u lelei, ‘ikai ke longoa’a pea maama lelei, ke fai ai e ako ‘a e tamaiki ‘i ‘api, mateuteu ‘a e ongo mātu’a ke tokoni’i fakafaiako e tamaiki pe totongi ha tiuta kapau ‘oku ‘i ai ha seniti, anga fakatauhi fānau ‘o e mātu’a, ngaahi me’a ‘oku mahu’inga’ia ai e mātu’a mo e famili he ‘oku nofo ia he loto ‘o e tamaiki, taimi ‘oku ‘oange ai e faingamalie ki he tamaiki ke fai ‘e nau ngāue fakaako, mo e ha fua.

‘Oku ‘osi fele pe ‘u me’a ‘e ala tukuaki’i ki ai e ola ‘o e ako ‘a e tamaiki ‘i ‘api pea kapau te tau toe hoko mai ki ‘apiako, ‘api siasi, mala’e va’inga mo e ngaahi feitu’u ‘oku fai ai e feohi ‘a e tamaiki, fa’ahinga ‘ulungaanga ‘o ho nau kaungame’a mo e ngaahi feitu’u kehekehe ‘oku hoko ai e ngaahi me’a tene uesia ‘e nau ako, ‘e faai atu ki he 100.

Ko e fehu’i ‘e anga fēfe’ ‘e tau tukuaki’i ha me’a ‘e taha he ko e mo’oni ‘oku ala uesia ‘e he founga fakamaaka ‘o e sivi ‘a e ola ‘o e ako, ka te tau fakavetevete fēfē’i ‘a e ‘u me’a kotoa koe ni ‘oku nau ala ke uesia e ola ‘o e ako. Ko e tali ki heni ‘oku malava ka ‘e fakahoko’aki ia e founga fakafika/sitatisitika ‘oku ui ko e “Multiple Regression” ka te tau tuku pe ia kimui ka tau tomu’a kinikini e fihi ko eni ke ma’u ha mahino fekau’aki mo e ngaahi polopalema ‘o ‘e tau tafoki pe ‘o tuhu takai holo mo tukuaki’i noa pe ha ngaahi me’a pe ha fa’ahinga kakai ka ‘oku ‘ikai ngāue’aki ha founga ‘o hangē ko e Fakatotolo Fakasaienisi.

‘Oku ‘i ai e polopalema mahu’inga ‘i he taimi ko eni te tau feinga ke fakavetevete ‘a e ‘u tupu’anga. Hangē ko ‘eku lave kimu’a, kapau ko ‘e tau fekumi ki he tupu’anga, kuopau ke tau sivi’i tahataha, ‘o fou ia ‘i he “experiment”. Ko ia kapau leva ko e ngaahi me’a e ‘oku ne ala uesia e ola ‘o e ako ‘oku faai atu ki he 100 pea ‘oku ha mai ko e ngāue ‘e lau ta’u lahi hono fakahoko pea tau toki aofangatuku. 

Ko e polopalema ‘e taha ‘oku tupu ia mei he fekau’aki ‘a e ngaahi me’a. Ko e tu’unga lelei fakapa’anga ‘o ha family ‘oku lava ke ma’u ai ‘e he tamaiki ‘a e ngaahi naunau mo e ‘ilo mei he komipiuta pea ka ‘oku ‘ikai mateuteu e ‘apiako fakanaunau ‘e ‘ikai ‘asi ia ‘i he fānau ‘a e ngaahi family ko eni ‘oku nau tu’umalie. Kaikehe, teu toki hoko atu ki he fo’i fihi tu’u ko eni (confounding effect) ke fakama’ala’ala he ‘oku ‘ikai vete’aki ia ha tuputupulefanua ka ‘oku ‘i ai hono founga.