Koha Savea 'e lava kene tala pe 'oku holo, kaka pe tu'uma'u 'a e Ako ^Featured

Ko e hoko atu pe eni ‘o ‘eku talanoa ki he Fakatotolo Fakasaienisi (Scientific Research) koe’uhi he koe savea kotoa pe ko ‘e tau fekumi ki he mo’oni ‘o ha fa’ahinga me’a ‘oku ‘ikai ke tau ala fakapapau’i ‘a ia ‘oku ‘i ai ma’u pe ‘a e ‘elemeniti ‘o e ta’eta’epau. ‘Oku matu’aki fiema’u ke tokolahi e kakai ‘o e fonua ‘e mahino kia nautolu ‘a e fa’ahinga me’angāue ‘oku fai’aki ‘a e fekumi ‘e he kau poto, kau ako mo e kau saienisi ke ‘oua na’a faingofua hano lohi’aki’i pe ‘e ha taha e fonua pea nau tui ki ai.

Ko e ‘uhinga eni na’a ku talateu mai ai mei he ta’u kuo maliu atu ‘a e teu keu talanoa ki he Fakatotolo Fakasaienisi. ‘Oku fakalilifu ‘a e tu’unga ‘o e mahino ‘oku ma’u ‘e he kakai ‘o e ‘aho ni ‘o fakahoa ki he kakai tatau ‘i he ta’u ‘e 30 pe lahiange kuo hili. Kuo ‘ikai toe fu’u fiema’u kete ako ‘univesiti ka te toki lava ke faka’ilo’ilo ki he komipiuta. Ko e mahino kuo ma’u ‘e he kakai ki he me’alele mo e anga e ngāue hono misini kuo ma’u talanoa holo pe ‘e he kakai mei he kakai ako mekēniki.

Ko e talanoa ki he mahaki fakasino mo faka’atamai mo e faito’o kuo lāu’ilo e kakai tokolahi ki ai mei he talanoa ‘a e kau toketā moe neesi. Koe tute, tukuhau, fetongi pa’anga, talafi pa’anga mo e fetafeaki ‘a e pa’anga fakavaha’apule’anga kuo lāu’ilo ki ai e kakai tokolahi fou mai ‘i he ma’u talanoa pe ko ha taukei ‘i hono ngāue’i pe ngāue’aki. Pea ‘oku kaka e fonua ki ‘olunga koe’uhi ko e tu’unga ‘o e ‘ilo ‘a e kakai ‘o e fonua ‘oku laka mo e taimi.

Ko e Fakatotolo Fakasaienisi, ko hono kupu eni e savea, ‘oka lava ‘o fakamaama e kakai ‘o e fonua ‘i he kaveinga ni ‘e fu’u matu’aki faitokonia e faitu’utu’uni ‘a e kakai ‘o e fonua ki he ngaahi me’a fo’ou ‘oku hake mai he ngaahi ‘aho ni pe te nau tui ki ai ‘o ngāue’aki pe ‘ikai.

Ko e me’a ‘oku malava ‘e ha savea ko ‘ene tala e fekau’aki ‘i he va ‘o ha ngaahi me’a ‘a ia ko ha ngaahi me’a ‘oku ala hoko fakataha (correlation) ka ‘oku ‘ikai lava ‘e he savea ke ne tala ha tupu’anga (cause and effect). Ko e ivi tala me’a ‘o e savea ‘oku ‘ikai ha taimi ‘e fakapapau’i ai ka ‘oku ne tala pe ‘a e matamata ‘o ha fekau’aki.

‘I he ‘uhinga ko eni kuou lave ki ai ko e taukave leva na’e fai ‘i he taimi na’e talanga’i ai e raw mark (maaka to’ofua) mo e standardization (maaka tulifua) ‘o tukuaki’i e standardization ko ia ‘oku ne holoki e ako ‘i Tonga ni kae ‘ikai ‘omi ha no matamata ‘oku mahino leva ko e fakanafala pe ko e matu’aki takihala’i mo e lohi’aki’i e kakai ‘o e fonua.

‘Oku ‘uhinga ‘a e ‘ikai ke ‘omi ha matamata tokua ko e tupu’anga ia pea koe toe fo’i ma’uhala mo ia ‘e taha. Ka ai ha Fakatotolo Fakasaienisi ‘oku ne lava ke tala e tupu’anga (cause and effect) ‘oku kei pau pe ke ‘omi hono matamata.

Ko e founga ‘e lava ke tala ai e tupu’anga te tau mavahe leva mei he savea ‘o fakahoko ‘a e fa’ahinga founga Fakatotolo Fakasaienisi ‘oku ui ko e “experiment” ‘a ia ko hono founga ko ‘e tau ngāue’aki e standardization ki he ni’ihi ‘o ha falukunga tamaiki ako pea ki he toenga ‘oku ‘ikai ngāue’aki ia kia nautolu ka ‘oku tau fufuu’i ke ‘oua te nau ‘ilo ki ai ka e tuku pe ke nau pehe’ ‘oku ngāue’aki kotoa pe ‘a e standardization kia nautolu kotoa.

‘I he ‘osi hono fakama’opo’opo ‘o e ola ‘o ‘e nau sivi kapau leva ‘oku mahino ‘oku to lalo e ola ‘o e sivi ‘a kinautolu na’e ngāue’aki ki ai e standardization ka e to ‘olunga e ola ‘o e sivi ‘a kinautolu na’e ‘ikai ngāue’aki ki ai e standardization pea ‘oku toki lava leva ke tau pehe’ ‘oku tupu e to lalo ‘a e ola ‘o e sivi mei hono ngāue’aki ‘o e standardization. ‘Oku fiema’u e taimi lahi ke fatu ai e “experiment” ‘i he natula kuou fakamatala ki ai pea he ‘ikai lava ia ‘i ha lau mahina ka kuopau ke laui ta’u.

Ko e toe ‘uhinga eni ‘e taha ‘oku ne tala mai ko e tukuaki’i na’e fai ko e fakanafala pe ko hono lohi’aki’i ta’eufi e kakai ‘o e fonua. Ko fe kolisi ‘i Tonga ni ne fai ai e “experiment” ko eni pea koe form fiha, ‘i he sivi fe? Ko hono mo’oni na’e te’eki fai ha “experiment” pea koe tukuaki’i ‘o e standardization na’e fai ‘oku ‘ikai ha mo’oni ai ‘e taha.

Teu toki hoko atu he ‘oku kei toe lahi faka’ulia e me’a ke tau sio ki ai ka ‘oku ou faka’amu ‘oku tokoni ‘e ku fakatalanoa ki he kau laukonga ke fakamahino e kaveinga ko eni ‘oku popo’uli ai e fonua pea ke fakamahino foki moe founga ngāue fakaako ke mahino ‘oku ‘ikai lohi’aki’i ‘e he founga fakaako ‘a e kakai ‘o e fonua.

Ko e loi mo e kāka’ ko e natula fakata’eako ia pea ‘oku ou faka’amu ke lava ‘e he kakai ‘o e fonua ‘o tala ‘a e mahu’inga ‘o e ako mo e mafihunga ‘a e ta’efakaako ke ‘oua na’a tau ‘auha ha ‘aho ka tau ako mei he to folofola ‘a e ‘Uluaki Fa.