Lava Lelei Tanakitu'unga Tonga International Academy 2015 Featured
Fakaafe Fakalangilangi William Clive Edwards, Palofesa 'Okusitino Mahina, Dr. Langitoto Helu, Dr. Viliami Uasike Latu, Dr. Robin Havea, Vili Manuopangai Faka’osiula Hingano MP, Rev. Tevita Tapueluelu, Maliu Takai, Failo Taufa mo e ni'ihi 'o e fanauako na'a nau ma'u faka'ilonga pehe ki he ni'ihi 'o e matu'a tauhi fanau mo e kau poupou 'o e 'Apiako.
Nuku'alofa, 12 Tisema 2015. Na’e lava lelei ‘i he efiafi Tokonaki 12 Tisema 2015 ‘a e Tanakitu’unga ‘a e Tonga International Academy ‘a ia na’e fakahoko ia ki he Holo Siasi Tonga Tau’ataina ‘o Kapetā ‘i Nuku’alofa. Ko e tanaki tu’unga ‘aki ‘eni ‘a e ‘Ako’anga ni hono ua pea koe Fakaafe Fakalangilangi ‘o e ‘aho ko William Clive Edwards OBE, LLB, SC.
Na’e fe’unga mo e fanauako ‘e toko 14 na’e foaki kiate kinautolu ‘a e gaahi faka’ilonga fakaako ‘i he apiako ni. Ko e toko 11 na’a nau lava’u lelei ‘a e Bridging Program ‘a ia koe fanau ia na’a nau fakakakato ‘enau polokalama ki he foomu 6 mo e foomu 7 kimu’a pea nau hoko atu ki he polokalama ako ki he Associate of Arts mo e Associate of Science ‘a e ‘Apiako ni.
Ko e Master of Ceremony (MC) 'o e 'aho ko Maliu Takai 'a ia koe taha ia 'o e kau faiako 'o e ako'anga ni. Na'e kamata 'aki 'a e Polokalama 'a e lotu na'e tataki ia 'e Faifekau Tevita Ngungutau Tapueluelu pea hoko atu ai pe ki he lea talitali na'e fakahoko ia 'e Dr. Viliami Uasike Latu.
Ko e tanaki tu’unga fakahistolia ‘eni ki he ako’anga ni fakatatau ki he lau ‘a e Tokoni Pule ‘o e ‘Apiako (Associate Dean) Fetongikava Dr. Viliami Uasike Latu he koe fuofua taimi ‘eni ke hilifaki ai ‘a e fuofua faka’ilonga fakaako ‘i he levolo ‘o e BA/B.Sc ‘a ia koe makamaile ia ki he ki’i ako’anga si’isi’i mo masiva ko’eni ‘i he fonua. Na’e fakamalo’ia foki ‘e Dr. Latu ‘a e Fakaafe Fakalangilangi lolotonga ‘ene fakahoko ‘a e Lea Talitali pea na’a ne fakaha ai ‘a e hounga’ia ‘a e ki’i ako’anga ‘i he me’a mai ‘a Edwards ke foaki ‘a e ngaahi faka’ilonga fakaako ‘o e ‘aho.
Na’e faaha foki ‘e Dr. Latu ko Edwards ‘a e fuofua kapiteni ‘o e Tonga High School pea koe Loea ‘iloa ‘o tatau pe ‘i Nu’usila, Pasifiki, mamani mo Tonga ni foki. Na’e foaki kiate ia ‘a e Fakalangilangi OBE (Order of British Empire) makatu’unga ‘i he’ene ngaue mateaki ‘i he mala’e ‘o e Lao ‘i Nu’usila mo e Pasifiki.
Na’e fakahoko foki ‘e he Puelako (Dean) Helu Dr. Siosaia Langitoto Helu ‘a e lipooti ki he tu’unga ‘o e ki’i ‘ako’anga ni pea na’a ne fakamamafa’i ai ‘a e fie kafataha ‘a e Tonga International Academy mo e Pule’anga pehe ki he ngaahi Siasi ‘i hono teke ‘a e maa’imoa ako ‘i he fonua. Na’a ne fakamahino foki heni koe ki’i ‘apiako pe ‘eni ‘e taha ‘a e kakai pea neongo ‘ene si’isi’i mo masiva ka ‘oku ‘ikai tuku ha ivi ‘i hono teke ‘o e maa’imoa mahu’inga ni telia e fonua mo hono kaha’u.
Na’e fakahoko foki ‘a e lea mei he Pule ki he Va’a Fakatotolo ‘a e ako’anga ni Palōfesa Hufanga Dr. ‘Okusitino Mahina pea na’a ne fakamahino ai ‘a e kavekavea’u ‘a e ako’anga ni ‘i hono fakahoko ‘a e ngaahi fakatotolo mo e ngaahi fa’u tohi ‘a ia kuo paaki ‘i he ngaahi tohi pehe ki he ngaahi ‘atikolo ‘i he ngaahi senolo mo e mitia ‘a ia ‘oku taumu’a ki hono teke ‘a e mahu’inga ‘o e fakatotolo pehe ki hono fakamaama ‘o e kakai ‘o e fonua ‘i he ngaahi kaveinga kehekehe pe ‘o ‘ikai ngata pe ‘i Tonga ni ka ki Tu’apule’anga foki.
Ko kinautolu leva ‘eni na’a nau lava’i ‘a e ngaahi faka’ilonga fakaako;
Bridging Program:
1. Valeti Ngauamo. Hihifo NTT, Falaleu, Vaini mo Haveluloto
2. Makelesi Tangulu. Tefisi & Taoa Vava’u
3. Viliami Fifita. Fatumu mo Kolomotu’a Tongatapu
4. Justine Tuliakiono. Ma’ufanga
5. Latu Tu’akitau. Popua Tongatapu
6. ‘Ilaisaane Ma’asi. Ha’avakatolo mo Ha’ano Ha’apai
7. ‘Akanesi Lalahi Nau. Ha’afeva, Hihifo Ha’apai, Nomuka mo Veitongo
8. ‘Isileli Fififta. Kolomotu’a mo Fatumu
9. Penitaito Tu’itupou. Taoa mo Tu’atakilangi
10. Francine Helu Fotu. Lotofoa, Kolofo’ou mo Kolomotu’a
11. Folauhola Helu. Lotofoa Ha’apai, Tatakamotonga, Kolofo’ou
Associate of Art
1. Sosefo Tonga. ‘Esia Niua Fo’ou, ‘Esia ‘Eua, Puke mo Kolovai
Associate of Science
1. Sione ‘Anga’aetau Manitisa. Talafo’ou, Masilamea, Hihifo NTT mo Tofoa
Bachelor of Science in Marine Fisheries Management
1. ‘Eneasi Fanua Palanite. Longomapu, Pukotala, Afa, ‘Eueiki, ‘Esia Niua Fo’ou
Na’e me’a ‘a e Fakaafe Fakalangilangi William Clive Edwards ‘o fakamamafa’i ‘a e mahu’inga ke tokanagaekina ‘a e fanau kuo nau nofo mei he ngaahi ako’anga ‘a ia ‘oku te’eki ke kakato ‘enau ako mo e mahu’inga ke fakahoko hano tokangaekina makehe kinautolu. Na’a ne toe me’a foki ‘oku mahu’inga ‘a e hokohoko lelei ‘a e ako ‘a e fanau pea ke fakapapau’i ‘oku nau hoko lelei atu ki tu’apule’anga.
Na’e fakamamafa’i ‘e he Fakaafe Fakalalangilangi ‘a e mahu’inga ke vakavakaua ‘a e ako tekinikale mo e ako ‘akatemika telia ‘a e fakalakalaka mo e kaha’u ‘o e fonua. Na’e fakatokanga’i makehe foki ‘e Edwards ‘a e tu’ungaako ma’olunga ‘oku ‘i ai ‘a e kau faiako ‘o e Tonga International Academy mo e tokolahi ‘o kinautolu ‘oku nau ma’u ‘a e ngaahi faka’ilonga fakaako ma’olunga ‘aupito.Na’a ne faka’osi ‘aki ‘ene talamonū fakakilisimasi ki he fanauako pe he ki he matu’a tauhi fanau mo e kotoa ‘o e kau ngaue ‘o e ‘apiako.
Ko e lea fakamālō na’e fakahoko ia ‘e Vili Manuopangai Faka’osiula Hingano ko e memipa ‘o e Poate ‘o e Kau Talekita ‘o e Tonga International Academy pea ko e Fakafofonga Fale Alea ia ‘o e Vahenga Ha’apai 12. Na’e fakafofonga’i foki ‘e Hingano ‘a Lord Nuku ‘a ia koe Sea ia ‘o e Poate ka ‘oku lolotonga folau ki Tu’apule’anga.
9 comments
-
MĀLŌ "'Oua e Fiu"...Mo'oni ho'o fehu'i. Ko e 'apiako tau'atāina (liberal arts school) totonu pē eni 'i Tongá ni 'oku 'ikai fk-pa'anga mo fk-lele 'e he Pule'angá, pē ko ha Siasi. Ko e 'apiako 'a Lavulavu ko e 'Unuaki 'o Tonga 'oku tokoni'i 'e he Pule'angá he ko e ta'u eni 'e 5 'enau ta'e totongi "rent" 'i he Senitā 'i Havelú, ka 'oku totongi "rent" 'a e Tonga International Academy (TIA) 'i he māhina kotoa ki homau faleakó ki he Pule'angá.
Ko e tokolahi 'o e kau faiakó na'a nau poupou 'i hono fakalele 'o e 'Univēsiti 'Atenisí. Tokosi'i 'o kimautolu kau faiakó ni'ihi na'e 'ikai kemau ako pe faiako 'i 'Atenisi. Kā ko e poupou'i aipē 'o e mahu'inga ke 't ai ha "Liberal Arts School" 'i Tonga 'oku mau fk-kaungā poupou'i ai 'a e TIA.
'Oku 'i ai 'a e tu'unga ngāue (mission) ke 'i ai ha faingamālie 'o e Tonga kotoa 'oku fie hoko atu 'ene akó ki he tumutumu 'ene feingá: (1) n'i'ihi na'e 'ikai 'osi 'enau ako mā'olungá; (2) ni'ihi na'e 'ikai ha faingamālie ke hoko atu 'enau ako ki he ngaahi 'univēsití; (3) ni'ihi 'oku fie kamata 'enau teuteu kenau folau atu ki muli; (4) mo kinautolu 'oku fie faka-lelei'i 'enau ako 'univēsiti ne 'osi kamatá.
Kuo fokotu'u 'e he Poaté 'a e founga ngāue ke taumu'a ki ai 'a e ngaahi lēsoní huitu'a (curriculum) 'o e TIA, ko ia 'oku mau poupou'i ke langa ha "liberal arts school" ke fk-kakano 'aki 'a e ngaahi ako 'a e Pule'angá mo e ngaahi Siasí.
'Oku ako'i 'e he TIA 'a e ngaahi lēsoni, mo e ngaahi tefito'i tui (principles), 'oku fakaalaala mei ai 'a e kau faiako 'i he ngaahi ako 'a e Pule'angá, mo e ngaahi ako 'a e ngaahi Siasí. -
"Oku fkfiefia ma'u pe, 'ae talanoa kihe lava me'a 'ae Fanau 'Ako, He koe fofonga'i Ma'amaa 'eni 'Oku tokoni kihe Langa hake 'ae mo'ui 'ae Tangata 'iha feitu'u 'oku ne 'iai.
Koe fkfiefia taha, koe taha 'eni ha 'Ako'anga Fo'ou kuo fokotu'u 'I Tonga ni.
Koe Univesiti Lo'au 'eni? na'e fkongo mai mo tu'u'aki he teuteu ke kamata he ng ta'u kuo hili ?
Hange kiate au, koe kau Ako Tutuku kotoa 'eni mei he Univesiti Atenisi 'oku fokotu'u ako ko'eni !
Koe ha 'ae Laumalie na'e kouna kinautolu kenau fklele'ako? lolotonga koia kuo mateuteu 'ae Siasi , Puleanga n Taautaha hono fklele 'ae Sevesi ko'eni.
'Ofa pe ke tu'uloa mo tolonga 'ae langa ngaue kuo fokotu'u. -
Malo Helu moe kau faiako 'ae ngaue lahi. Talamonu atu ki he kaha'u.
-
'Oku ou fakamalo'ia'i ho'o mou faitotonu ho'o mou tukuange mai 'a e lekooti totonu 'o e 'api ako ni, ko e ta'u fe na'e kamata 'aki e toko fiha 'osi 'aki 'a e toko 11, pea ko e ta'u kamata 'aki e toko 54 'osi 'aki e toko 25. 'Ikai hangee ko e 'apiako 'o 'ave 'a e lekooti loi ki he pule'anga pea ta koaa 'ikai fai ha ako ia.
-
Malo Helu, Mahina,Fetongikava, Maliu, Mokofisi, Uilou moe toenga e kau faiako he ngaue ma'ongo'onga kuo mou fai i hono tanumaki e ako he fonua ni tautau tefito ki he tokanga makehe ne mou fai ke fakakakato e misi e faahinga ne ikai ha toe 'amanaki fefe kianautolu he mala'e ako. 'Ikai ne tokanga makehe ange hotau FAKAMO'UI kihe sipi e taha ne mole he toenga e 99 koee. 'Ikai koe MAKA ena ne fktale'i he kau tufunga kuo hoko he aho ni koe MAKATULIKI. Koe faka'amu pe ai ha taimi kuo mahu'inga malie kihe tokolahi e fonua fa'ahinga ako oku fai ai homou fkmamafa.
'Ofa atu
M.Tu'uholoaki -
Malo Sione Mokofisi pea 'oku tau fiefia tatau kotoa pe he lava e ngaue na'a tau fakahoko he ta'u ni pea kuo si'i ikuna ai 'a e fanau. Na'e mahino pe he Tanakitu'unga 'oku ke lolotonga 'i 'Amelika koe fakakakato 'a e ngaahi fatongia ki ho PhD pea na'e fakafiefia 'a e lava lelei 'a e ki'i katoanga pea na'e fiefia lahi 'a e fanau. Kaikehe na'e 'amanaki pe fanau teke ma'u mai e katoanga ka 'oku mahu'inga ange 'a e fatongia ko'ena ko'uhi ko ho'o polokalama ako.
'Ofa atu -
TALAMONŪ KI HE 'EKU FĀNAU AKO, 'ULUAKI TA'U...Ko e faka-fiefia mo'oni eni, tautau tefito ki he fānau na'a nau faka-kakato 'enau ngaahi kalasi (bridging program) na'e mutukū mei he ngaahi ako mā'olungá mo e ngaahi kolisí . Na'e 'iloa foki kinautolu ko e kau "school-mutu" (high school dropouts) 'i he kuohilí, ka 'i he 'ahó ni, kuo nau lava'i honau tu'unga totonu 'i he fānau ako tutuku mei he ngaahi ako mā'olungá 'o Tongá ni.
(1) Neongo neu mavahe mai kimu'a 'i he tānaki tu'ungá ki he 'emau ako faka-toketā nofoma'u (doctoral residency course) 'oku fai tu'o-taha 'i he ta'u, 'oku ou põlepole 'i he ikuna kuo nau a'usiá. Na'e 'ilonga 'aupito ia 'i he 'osi 'a e semesitā 'e ua 'o e ta'ú ni, neongo na'a nau toutou tō-tapeva 'i he ngaahi kalasi English-Tongan Composition 100, 101, 120 and 220, ka na'e 'ikai kenau fo'i.
(2) Na'e fo'ou kiate kinautolu 'a e fa'utohi (essay writing) tu'o taha he uike pea liliu faka-Tongá; tānaki ki ai mo e lautohi mei he fa'utohi mo e fa'u ta'anga 'a e kau tu'u-kimu'á (classic literatures): "An Account of the Tongan Islands," by William Mariner; "Moby Dick," "Typee," by Herman Melville; "Tales of the South Pacific," by Pulitzer Prize winner James A. Michener.
(3) Na'e lahi 'a e ngaahi fa'utohi mo e faitā 'i he konga faiongoongo 'o e ngaahi kalasí, 'a ia na'e fakalakalaka 'aupito 'o fe'unga ke pulusi 'i he ngaahi nusipepa mo e ngaluopé.
(4) Ko e fakamo'oni ia ki he taumu'a (mission) 'o e Tonga International Academy (TIA): Ke faka'aonga'i 'a e ako 'i faleakó ke fakalakalaka 'enau taukei mo e poto 'i he leá, lautohí, mo e fa'utohí (practical skills); pea ke ma'u vave ai ha'a nau ngāue mo teuteu'i kinautolu ki ha'a nau folau atu ki muli kuo 'i ai ha'a nau mateuteu.
(5) Na'e faka-fe'iloaki kinautolu ki he ako mo e ngāue'aki 'o e komipiutá; (a) kenau mavahe mei he tohinima lōlōloá; (b) kenau anga'aki mo maheni 'i he faka-'aonga'i 'o e komipiutá 'i he laukongá; (c) pea tānaki mai 'enau "ngāue-mei-'apí" (home works) 'i he ngaluopé; (d) mo e 'uluaki kalasi "Business Management in the Digital Age."
(6) 'I he ta'u kaha'ú, tenau hoko atu ki hono tānaki mai 'o e: (a) ngaahi kalasi fa'utohi mo e fa'u ta'anga (literature) hangē ko William Shakespeare, Charles Dickens, Jack London, Ernest Hemingway, etc; (b) faka-kakato 'o e tipiloma ta'u-2 'i he faitā, pea mo e faiongoongó; (c) tekinikale faka-komipiuta ki he tipiloma CompTIA A+ Certification 'i he komipiutá; (d) pea 'e hoko atu leva ki he va'a saienisí (A.S., B.S., mo e M.S.; pē ko e va'a pisinisí (A.A., B.A., mo e M.A.).
(7) Kuo maau 'a e fānau akó ni ke hoko atu 'enau fakalakalaka 'i he 'enau fekumi ki he ako faka-'atamai 'e tukupā ai e ikuna 'o 'enau fekumi ki honau kaha'u tu'umālié. -
Ma'a Lahi atu Tonga International Academy. Mou matapoto hono fakaafe'i 'o Clive Edwards ke hoko koe fakaafe fakalangilangi. Poupou kakato atu kihe'etau ako.
-
Fakafiefia lahi 'a e sio 'oku lava lelei 'a e feinga ako 'a e fanau 'a e 'apiako ni pea 'oku 'ikai ha tu'a tamaki ki he kaha'u 'o e ako'anga ni. Talamonu atu ki he Kisimasi moe ta'ufo'ou.