“Holoa Tu'unga 'o e Ako 'i Tonga: 'Eiki Minisita Ako 'Akilisi Pohiva” Featured
Hon. 'Akilisi Pohiva Minisita Ako (TNews Photo)
Nuku'alofa, 21 'Okatopa 2015. ‘I he ‘aho 8 Sepitema 2015 na’e tuku atu ai ‘e he ‘Eiki Palemia ‘o Tonga ka ko e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva ha fakamatala ki he Ongoongo (Press Release) fekau’aki mo e hōloa lahi ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai e ako ‘i he fonua ni.
Na’e makatu’unga eni ‘i hono ‘analaiso ‘o e ngaahi fakamatala fakasitetisitika, kamata mei he 2002 ki he 2014, ‘a ia ‘oku tauhi pe ‘i he Potungaue Ako. Na’e mahino mei he ‘analaiso koeni, ‘a e holo ‘a e ola ‘o e sivi ‘a e fanau ako mei he Kalasi Taha (1) ki he Foomu Fitu (7). Na’e toe me’a ‘a e ‘Eiki Palemia mo e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue ‘o fakaha ko e pa’anga ‘e laui miliona kuo fakamole ki he feinga ke fakalakalaka ‘a e ako ‘i he vaha’a taimi tatau ‘o e hōloa ko eni.
Fakatatau ki he me’a ‘a e ‘Eiki Palemia mo e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva, ko e talu hono tukuatu ‘o e fakamatala ongoongo ‘o e ‘aho 8 Sepitema 2015 mo e te’eki ke ‘omai ‘e ha taha ha tali. Tautautefito ki he ni’ihi ko eni kuo na’u ‘asi mai ‘o fehu’ia ‘a e fakahoko fatongia ‘a e ‘Eiki Palemia mo e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue. Na’e tukuaki’i ‘e Dr. ‘Ana Taufe’ulungaki ‘oku ‘ikai mahino ki he ‘Eiki Palemia moe ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue ‘ene ngaue ‘oku fai, pea ‘oku uesia ai ‘a e Potungaue.
Koe fakamatala koeni ‘oku ta’emo’oni, fakataumu’a ke tukuhifo ‘a e ‘Eiki Palemia mo e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue, pea ha sino mai ai ‘a e ta’efaka’apa’apa lahi ki he kakai na’a nau falala mo fili ‘a e ‘Eiki Palemia ‘o Tonga ka ko e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue ia ‘o e ‘aho ni, Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva. ‘Oku ‘ilo’i lelei pe ‘e ‘Ana, ko e tu’unga Minisitaa ‘oku fakapolitikale pea faitu’utu’uni ‘i he levolo fakapolisi (strategic policy) ma’ae kakai ‘oe fonua. Pea ‘oku ‘i ai leva ‘a e kau ngaue kuo ‘osi teu’i ‘ihe ngaahi Potungaue kehekehe ‘a e Pule’anga, kau ai ‘a e Potungaue Ako mo e Akongaue, ke nau fakahoko ‘a e ngaahi tu’utu’uni fakapolisi ko ia. ‘I he’ene pehee, ‘oku taau ke ‘oange ha faingamalie ‘o e ‘Eiki Minisita Ako mo Akongaue kuo fili ‘e he kakai, ke fakahoko ‘ene ngaahi fokotu’utu’uu ‘o hange pe ko e faingamalie ne ‘oange kia ‘Ana neongo na’e ‘ikai fili ‘e he kakai.
Ko e fakamatala na’e tukuatu ‘e he ‘Eiki Minisita Ako mo Ako Ngaue ‘i he ‘aho 8 Sepitema 2015 ‘oku ne tuhu’i hangatonu atu ai ‘a e tefito’i vaivai’anga ‘o e ako he fonua ni. Na’e ‘osi ‘ilo pe ‘e Dr ‘Ana Taufe’ulungaki ‘a e me’a ni ‘o hange ko ‘ene fakamatala ki he Ongoongo ‘ihe ta’u 2013 lolotonga ‘ene kei Minisitaa.
‘I he’ene pehe ‘oku toe tukuatu heni ‘a e fakamatala ‘a e ‘Eiki Minisita Ako mo Ako Ngaue ‘i he ‘aho 8 Sepitema 2015 fakataha mo e fakamatala ‘a Dr ‘Ana Taufe’ulungaki fekau’aki mo ‘ene ‘ilo’i ‘a e tu’unga ta’emahino mo ngali holoa ‘o e ako he taimi ko ia na’a ne kei Minisita ai. ‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu ‘a e ‘Eiki Minista Ako mo Akongaue, Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva, ke ma’u ‘e he ni’ihi mamahi’i ako ko eni ha loto ma’ulalo ke nau lava mai ke fai ha talanoa.
'Ofisi Palemia
11 comments
-
Koe tu'unga 'oe ako 'I Tonga 'oku fakalakalaka 'aupito pe ia kimu'a he koe natula totonu pe ia 'oe ako koe "add on" new skills 'o fakatatau ki he tu'unga 'oku hu'u kiai 'ae fakalaka faka ekonomika 'I mamani. he aho ni. He ko hono mo'oni koe ako 'ae tokotaha kotoa pe he aho ni , ke lava 'o fakatau 'ene 'ilo 'ihe maketi 'oe ilo hange koe : science , technology, media , political science, business etc .Na'a ku ako 'I Tonga 'ihe ta'u 40 kuo hili. Koe tu'unga 'oe ako 'ihe 'aho koia 'ihe secondary school level ,'na'e 'ikai 'au 'ia ki he level 'oku iai 'ae ako 'I Tonga 'ihe 'aho ni. We have to build our education beyond in what we had accomplished yesterday and today and embracing the future by creating education as an essence of the Tongan culture ? Koe lea malie na'e fai 'ehe taha oe Palemia o Canada ko Paul Martin na'a ne pehe: " Nae 'ikai ke fili au keu palemia koe pehe 'oku ou 'ilo 'e me'a kotoa, na'e fili au keu ha'u 'o ako keu toe lava 'ilo ha me'a mei: kakai 'oku nau ngaue'i 'ae 'u potungaue 'ihe pule'anga , ka 'ikai ke mou toe fili au he 'osi hoku ta'u 4, teu foki ki 'api moe fu'u 'ilo lahi 'aupito ?
-
Mo'oni ia Siaafafine...Fakahā 'i he faiongoongo 'a Pesi Fonua, Matangi Tonga Online, ko e ngaahi tali 'a e Palēmiá 'oku fanafana ange ma'upē 'a e Personal Assistant (Po'oi Pōhiva) 'a e tali mo e fakamatala kotoa.
'A ia ko e poto ena 'o Po'oi Pōhivá, pea ko e ngaahi assessment 'o e Potungāue Akó ko 'étamai ia 'o Píveni Piukala mo Siaosi Pōhiva.
Tānei'ine'i 'oku nau tala kuo tōlalo e tu'unga ako 'a Tongá, ko e feinga ke lava 'enau tu'uaki fakatau polokalama komipiuta pa'anga lau-miliona (multi-miliona) ki he Potungāue Akó. -
'oku fakapiko ki he kau mamahi'i ako ke toe fai ha talanoa he ko e mahaki ia 'o e siana ni ko e ta'efiefanongo ki he ngaahi fale'i 'a e kau poto he mala'e 'o e ako mo e assessment. Ko e fale'i pe 'oku ne fie fanongo ki ai 'a e fale'i 'a Siaosi Pohiva mo Piveni.
'I he'ene pehe, kau fanongo ko e tali 'a e kau mamahi'i ako 'oku ma'u ia he Palovepi (Ngaahi fakatata) 26 : 4
Na'a ne pehe he'ene press conference te ne tautea 'a Lavulavu fakatatau ki hono mafai he kupu 41 'o e Kinisitutone. Ko e kupu 41 ko e mafai ia 'o e Tu'i. Te'eki ke u 'ilo e taimi ne fakanofo Tu'i ai e siana ni. -
Malo Siaafafine pea 'oku ke mo'oni pea mou kataki ka teu feinga leva ke faka-Tonga atu e ki'i kohikohi. Teu hoko atu pe he palakalafi ko'eni ne kohi'i fakatonga atu pe
'i mu'a atu.
Ki'i fakatataa 'eni. Ola 'eni e sivi ('aia koe Raw Marks mei he 100 total marks) 'a Sione: English (32), Math (90), Physics(92), Chemistry (87), Computer (85). Sivi 'a Pita: English (92), Math (43), History (97), Geography (93), Computer (64). Total marks 'a Sione koe 386 pea ko Pita koe 389.
'Aia ko Pita leva 'oku totonu ke kapiteni pe dux he 'apiako. Kapau te tau liliu e fakataataa ko Pita mo Sione na'ana tohi ki ha sikolasipi tatau pea koe ola e fili 'e 'oange kia Pita he 'oku laka ange 'ene total mark 'aia koe raw marks 'eni pe maaka to'ofua.
Koe fehu'i leva pe 'oku totonu ke kapiteni 'a Pita he na'ane ma'u 'e ia e maaka 389 kae 386 pe 'a Sione. Pea kapau na'ana tohi kole ki ha sikolasipi, 'e ma'u ia 'e Pita kae hala 'a Sione. Pea kapau koe tohi ngaue, 'e ma'u ai pe 'e Pita e ngaue kae hala 'a Sione.
Koe lesoni pe foki 'e 3 na'ana to'o fakatoloua 'aia koe English, Math moe Computer pea kapau tetau tanaki pe 'ae tolu ko'eni 'e 207 'a Sione kae 199 pe 'a Pita. 'Aia 'ihe lesoni pe 'e 3 na'ana to'o fakataha, 'e kapiteni/dux 'a Sione ia kae ua 'a Pita. Pe koe ma'u e sikolasipi pe ngaue. 'Oku malie 'eni pea koe pango foki na'e 5 3 lesoni na'a na to'o kae 'ikai koe 3
Koe fehu'i hoko leva; 'e fakahoa fefee'i e lesoni Physics moe Chemistry 'a Sione moe lesoni History moe Geography 'a Pita. Koe fo'i 'palopalema' 'eni. Ka koe ha koaa 'oku fai ai e fakahoa? 'Uhinga fakaako? 'Ikai koe 'uhinga faka'ekonomika he 'oku 'ikai fe'unga e ngaahi faingamalie mo fakasosiale he 'oku tau loto ke 'ilo pe kohai na'e 'uluaki, mo ua, mo tolu, moe ngaahi 'esitelaa.
Fefee te tau fakahoa hangatonu pe ngaahi maaka to'ofua ko'eni 'aia 'e kapiteni ai 'a Pita kae u'a Sione? Faka'ofo'ofa pe ia. Ka koe toe me'a 'eni 'e taha ne fakatokanga'i hake. Koe lesoni Geography koe maaka 'avalisi koe 90 pea koe History koe 91 pea koe maaka ma'olunga taha he ongo lesoni ko'eni koe 99 pea mahino 'oku 'ikai ko Sione na'e maaka ma'olunga taha he ongo lesoni ko'eni. Pea hangehange ne ki'i ma'ama'a e ongo sivi ko'eni.
'I he tafa'aki 'e taha koe 'avalisi e lesoni Math koe 76 pea koe maaka ma'olunga taha koe 90. 'Ihe lesoni Physics koe 'avalisi koe 69 pea koe maaka ma'olunga taha koe 92. 'Aia ko Sione 'a top student he ongo lesoni ko'eni pea hangehangee ne mamafa e ongo sivi ko'eni he to lalo e 'avalisi. 'Iai moe me'a fua 'e taha koe variance kae tuku atu koe'uhi ke simipolo pe fakataataa.
Koe me'a 'oku mahino kuo pau ke tatau 'o fakatatau'i e naaghi kehekehe ni he 'oku 'ikai ongo tonu ke tau fakahoa hangatonu pe. Fakataataa na'e 'omai 'e Dr Pongi ki mu'a atu, ko ho'o e pa'anga 20 'Amelika moe pa'anga 50 Siapani. Kau ma'u 'e au e pa'anga 15 'Amelika moe pa'anga 94 'Initia. Ko hai leva 'oku lahi ange 'ene pa'anga? (koe toe fo'i tanaki tu'unga 'eni!). Pea koe founga ke tala pe ko hai 'oku lahi ange 'ene pa'anga
So the question now: "Is it correct, and fair tIhat Pita should be the dux/captain of the school?" or win the scholarship orfai win the job'okue interview, i he 'etau fie tangata mo laukau he sosaieti, kuo pau ke liliu katoa e ngaahi pa'anga ki ha pa'anga komoni hangee koe pa'anga 'Amelika pea toki tonu e fakahoa.
Koe me'a ia 'oku fai 'e Standardization of Raw Marks koe feinga ke ma'u ha me'afua ke komoni (common) ki hono fakahoa e ngaahi lesoni kehekehe ne to'o 'ehe tokotaha ako. Koe founga pe 'eni 'oku fea (fair) taha.
Faka'osi, manatu'i koe liliu ko'eni 'oe maaka sivi (Raw marks) 'i he me'angaue 'oe Standardization 'oku 'ikai koe fua e ola e ako 'ae tokotaha ako ka koe ngaahi 'uhinga fakasosiale mo faka'ekonomika he 'oku 'ikai lahi e ngaahi faingamalie.
Toki hoko atu, malo -
Solomone Hausia, kataki 'o 'omai fakatonga ho'o fakamatala ke mahino ki he kau lau ongoongo kotoa he 'oku lelei ho'o mo tonu ho'o lau.
Ko e me'a 'e taha ne fai hono siofi e ngaue ne fai 'e Piveni ki he sivi 'a e ngaahi ako 'a e Uesiliana pea 'oku nau pehe 'oku hala 'aupito e lau 'oku holo e ako. He ko e ngaahi ta'u 'oku lau ki ai e press release 'a e Palemia 'oku 'alu ki 'olunga ai e ngaahi sivi ia 'a e Uesiliana.
Ka 'oku tonu ke tuku mai ki tu'a e fakatotolo 'a Piveni ke tau sio ki ai pea te tau toki fie talanoa leva he issue ko ia. Kae'oua te ne ngaue'aki 'ene monu'ia mo e mafai fakaFalealea ke 'alu 'o loi mo polepole mai'aki he 'oku 'ikai ke vale e kakai. -
Tuku keu tomu'a mai 'e feinga ke tali e fehu'i 'uluaki 'a Sioatu Fakalelei "'Oku totonu nai ke depend e maaka 'o Sionee he maaka 'o Pitaa?".
Ko'eku tali ki heni koe 'IKAI.
'Ikai ngata ai kapau koe 'uhinga e sivi/assessment ke sivi'i e ako ne fai 'ehe tokotaha ako pea 'oku 'ikai ke tonu ke hoko e me'a ne lave kiai 'a Siotau. Hange koia ne 'ohake he toenga he ngaahi fehu'i.
Ka koe ha e 'uhinga 'ene hoko?
'Uhinga he 'oku toe ngaue'aki pe 'ae ola e sivi/assessment ke tanaki tu'unga'i pe rank e tokotaha ako fakatatau ki he ola e sivi/assessment. Koe fo'i tanaki tu'unga ko'eni 'oku 'ikai ko ha 'uhinga fakaako ka koe 'uhinga faka'ekonomika moe fakasosiale. Don't we all want to know who is the captain or dux of a school at the end of the year?
Ki'i fakatataa 'eni. Ola 'eni e sivi ('aia koe Raw Marks mei he 100 total marks) 'a Sione: English (32), Math (90), Physics(92), Chemistry (87), Computer (85). Sivi 'a Pita: English (92), Math (43), History (97), Geography (93), Computer (64). Total marks 'a Sione koe 386 pea ko Pita koe 389.
'Aia ko Pita leva 'oku totonu ke kapiteni pe dux he 'apiako. Kapau te tau liliu e fakataataa ko Pita mo Sione na'ana tohi ki ha sikolasipi tatau pea koe ola e fili 'e 'oange kia Pita he 'oku laka ange 'ene total mark.
But wait a minute, Sione does better than Pita in 2 of subjects they both taken (Math and Conmputer) and Pita does better only in English. But
their other two subjects which they don't take together, Pita does much better.
So the question now: "Is it correct, and fair that Pita should be the dux/captain of the school?" or win the scholarship or win the job interview, et
In addition, how about if Pita only take subjects that deems to be easy (which in reality may not be) or how about if the exam for History and Geography was not that difficult hence not only Pita got good marks there but so as most of all students taking that subject. But for Physics where Sione score 92, the exam was really difficult and most students didn't pass that exam.
So if we think that Pita should be the winner, based on raw marks alone then it is what it is.
If you think otherwise because we can't fairly compare them because they take different subjects and student's performance in each subject is different (different mean and different standard deviation) then we should make it fair then.
But how to make it fair? Standardization had proven the best way so far.
Lastly, remember that Standardization has nothing to do with how much the student had learned but more with the ranking and this ranking is an economic decision because opporunities are rare especially in Tonga.
Toki hoko atu, malo -
Sai 'I he fakatotolo na'e fai kuo mahino mei he fakamatala 'a e PM oku to lalo e ako 'I Tonga. Ko e fehu'i koe ha e me'a oku to lalo ai. Ne osi fakamatala pe a Dr Taufe'ulungaki kiai he 2013. Na'a ne hu ki he Potungaue 'oe toe fakamo'ui e ngaahi post ne ikai toe mo'ui pea tokosi'i moe kau faiako hili a e polokalama redundencies a e Puleanga I he 2007.. Oku ou tui koe me'a ia oku tonu ke vakai'i, a e silapa , teu'i e kau faiako, koe naunau oku fai'aki e faiako, pea moe ha fua. Oku 'ikai koe liliu ki he raw marks a e tali ki he to lalo 'a e ako... Me'apango oku hange 'oku 'aakitu'a mei he vili kikihi ko'eni 'a e taki a honau va fakakaume'a moe tangata ko Piveni pea mo hono foha ko Siaosi.. Ko e kakai 'eni na'a nau ngaue'i e Potungaue he ngaahi ta'u lahi mo nau 'ilo'i e visone na'a nau fokotu'u ma'ae ako he fonua 'o Tupou. Ko e fakamatala ki he ongo polokalama 'oku mahino pe 'ena kehekehe .. koe taha ki he assessment marks pea taha koe polokalama fakalukufua ma'ae Potungaue ke ngaue'aki I he loto'i Potungaue ... kaekehe oku ikai keu tui oku siolalo 'a e ni'ihi ko'eni ki he PM ka ko 'enau reports pe a e fact ke manatu'i e he PM ne nofo pe mei he Potungaue oku kei 'I he tu'unga pe ia oe Ofisa Ako nai. Tali ia he koe mo'oni pea mo tali e ngaahi fale'i 'a e kau consultant a e Potungaue ..Kuo ha mai hono fakahiki holo e he MInisitaa a e kau ngaue mo ofisa ma'olunga oe ako I Tonga ki he me'a oku ne loto kiai pea 'oku ne uesia ai 'e ia e fiengaue a e kau ofisa. Ko e raw marks marks oku ikai koe tali ia ki he tolalo 'a e ako he fonua... Malo
-
Hangee 'oku ha'u pe taimi moe kamata ke ma'amaaa mai 'ae ng kave'inga 'oku taa langa'i he Potungaue 'Ako. Koe me'a na'e puli kuo kamata ke haaa mai !. Ko fe e me'a na'e fufu'i'i he CEO malolo ? ka 'ikai kene fkha'ai kihe Minisita Ako ?. 'Oku tauataina 'ae tokotaha kotoa ke lea, ka koe langa ngaue kihe 'Ako koe taumu'a kihe lelei fklukufua ma'a Tonga kotoa. Tau manatu'i 'oku tokolahi 'ae kakai lelei 'oku nau laini mai ke tokoni kihe langa 'ako 'oku fkhoko he Pule'anga 'o Akilisi Pohiva, pea tuku foki 'ae sio Lalo..........kihe kakai masiva 'oe Fonua!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
-
"Loi, tanaki ki ai mo e ngaahi loi, mo e sitetisitika (Lies, more lies, and statistics)." Ko e fk-tokanga ki hono fk-'aonga'i 'o e sitetisitiki. 'Oku 'ikai falala'anga 'a e sitetisitika kotoa.
'Oku fiema'u 'a e lipooti 2002-2014 setisitika kuo tukumai 'e he Minisita Ako mo e Palemia ke tukuange mai ki he mitia. Kuo toutou 'eke atu 'e he faiongoongo ko 'eni ke tukuange mai 'a e lipooti ko'eni ke fai hono 'analaiso tau'ataina.
1. 'Oku 'ikai falala'anga ha 'analaiso 'o e setisitika 'oku fai 'e he tokotaha 'oku ne fakaanga'i 'a e Potungaue Ako, hange ko e Palemia.
2. Na'e osi kole atu 'e he mitia ke tukumai 'a e tu'uaki 'e he Palemia na'e tokolahi e matu'a na'a nau launga ki he polokalama komipiuta sivi kolisi tutuku. Ko e matu'a 'e toko fiha na'a nau launga? Hala ke 'ilo ki ai ha taha.
3. Kimu'a ke 'analaiso ha sitetisitika, 'oku totonu ke fk-totolo (research) fk-saienisi 'e ha fa'ahi tau'ataina.
4. 'Omi 'e he Palemia 'a Piveni Piukala 'oku ne tu'uaki'i 'a e holomui 'a e Potngaue Ako. 'Oku 'ikai falala'anga 'a e tokotaha 'oku teuteu ke ma'u faingamalie mei he 'enau fk-kikihi. -
Ko e issue 'o e maaka 'oku felave'i tonu ia mo e ako 'a e fanauako. Ko e ngaahi fehu'i mahu'inga eni 'oku totonu ke 'eke'i ke ne hulu'i mai ai 'a e ngaahi fakakaukau ke fakahokoo.
1. 'Oku totonu nai ke depend e maaka 'o Sionee he maaka 'o Pitaa?
2. 'Oku totonu nai ke sivi 'a Sione 'o ma'u hono maaka ko e peseti 'e hongofulu pea fakalahi hono maaka 'ona 'o lipooti mai ia kuo lava pe ko e grade C?
3. 'Oku totonu nai ke u fakangaue'i ha A student he Accounting Form 7 pea u fakafalala ki hono potoo neongo na'e peseti pe 'e 37 'ene sivi Accounting foomu 7?
Kapau te ke tali 'io ki he ngaahi fehu'i 'i 'olungaa pea 'e lava ia 'i he founga standardized marks pea ka ke ka tali 'ikai pea 'e 'ikai hoko kotoa ia kapau 'e ngaue'aki e raw marks.