“ Malo Siaafafine pea 'oku ke mo'oni pea mou kataki ka teu feinga leva ke faka-Tonga atu e ki'i kohikohi. Teu hoko atu pe he palakalafi ko'eni ne kohi'i fakatonga atu pe
'i mu'a atu.
Ki'i fakatataa 'eni. Ola 'eni e sivi ('aia koe Raw Marks mei he 100 total marks) 'a Sione: English (32), Math (90), Physics(92), Chemistry (87), Computer (85). Sivi 'a Pita: English (92), Math (43), History (97), Geography (93), Computer (64). Total marks 'a Sione koe 386 pea ko Pita koe 389.
'Aia ko Pita leva 'oku totonu ke kapiteni pe dux he 'apiako. Kapau te tau liliu e fakataataa ko Pita mo Sione na'ana tohi ki ha sikolasipi tatau pea koe ola e fili 'e 'oange kia Pita he 'oku laka ange 'ene total mark 'aia koe raw marks 'eni pe maaka to'ofua.
Koe fehu'i leva pe 'oku totonu ke kapiteni 'a Pita he na'ane ma'u 'e ia e maaka 389 kae 386 pe 'a Sione. Pea kapau na'ana tohi kole ki ha sikolasipi, 'e ma'u ia 'e Pita kae hala 'a Sione. Pea kapau koe tohi ngaue, 'e ma'u ai pe 'e Pita e ngaue kae hala 'a Sione.
Koe lesoni pe foki 'e 3 na'ana to'o fakatoloua 'aia koe English, Math moe Computer pea kapau tetau tanaki pe 'ae tolu ko'eni 'e 207 'a Sione kae 199 pe 'a Pita. 'Aia 'ihe lesoni pe 'e 3 na'ana to'o fakataha, 'e kapiteni/dux 'a Sione ia kae ua 'a Pita. Pe koe ma'u e sikolasipi pe ngaue. 'Oku malie 'eni pea koe pango foki na'e 5 3 lesoni na'a na to'o kae 'ikai koe 3
Koe fehu'i hoko leva; 'e fakahoa fefee'i e lesoni Physics moe Chemistry 'a Sione moe lesoni History moe Geography 'a Pita. Koe fo'i 'palopalema' 'eni. Ka koe ha koaa 'oku fai ai e fakahoa? 'Uhinga fakaako? 'Ikai koe 'uhinga faka'ekonomika he 'oku 'ikai fe'unga e ngaahi faingamalie mo fakasosiale he 'oku tau loto ke 'ilo pe kohai na'e 'uluaki, mo ua, mo tolu, moe ngaahi 'esitelaa.
Fefee te tau fakahoa hangatonu pe ngaahi maaka to'ofua ko'eni 'aia 'e kapiteni ai 'a Pita kae u'a Sione? Faka'ofo'ofa pe ia. Ka koe toe me'a 'eni 'e taha ne fakatokanga'i hake. Koe lesoni Geography koe maaka 'avalisi koe 90 pea koe History koe 91 pea koe maaka ma'olunga taha he ongo lesoni ko'eni koe 99 pea mahino 'oku 'ikai ko Sione na'e maaka ma'olunga taha he ongo lesoni ko'eni. Pea hangehange ne ki'i ma'ama'a e ongo sivi ko'eni.
'I he tafa'aki 'e taha koe 'avalisi e lesoni Math koe 76 pea koe maaka ma'olunga taha koe 90. 'Ihe lesoni Physics koe 'avalisi koe 69 pea koe maaka ma'olunga taha koe 92. 'Aia ko Sione 'a top student he ongo lesoni ko'eni pea hangehangee ne mamafa e ongo sivi ko'eni he to lalo e 'avalisi. 'Iai moe me'a fua 'e taha koe variance kae tuku atu koe'uhi ke simipolo pe fakataataa.
Koe me'a 'oku mahino kuo pau ke tatau 'o fakatatau'i e naaghi kehekehe ni he 'oku 'ikai ongo tonu ke tau fakahoa hangatonu pe. Fakataataa na'e 'omai 'e Dr Pongi ki mu'a atu, ko ho'o e pa'anga 20 'Amelika moe pa'anga 50 Siapani. Kau ma'u 'e au e pa'anga 15 'Amelika moe pa'anga 94 'Initia. Ko hai leva 'oku lahi ange 'ene pa'anga? (koe toe fo'i tanaki tu'unga 'eni!). Pea koe founga ke tala pe ko hai 'oku lahi ange 'ene pa'anga
So the question now: "Is it correct, and fair tIhat Pita should be the dux/captain of the school?" or win the scholarship orfai win the job'okue interview, i he 'etau fie tangata mo laukau he sosaieti, kuo pau ke liliu katoa e ngaahi pa'anga ki ha pa'anga komoni hangee koe pa'anga 'Amelika pea toki tonu e fakahoa.
Koe me'a ia 'oku fai 'e Standardization of Raw Marks koe feinga ke ma'u ha me'afua ke komoni (common) ki hono fakahoa e ngaahi lesoni kehekehe ne to'o 'ehe tokotaha ako. Koe founga pe 'eni 'oku fea (fair) taha.
Faka'osi, manatu'i koe liliu ko'eni 'oe maaka sivi (Raw marks) 'i he me'angaue 'oe Standardization 'oku 'ikai koe fua e ola e ako 'ae tokotaha ako ka koe ngaahi 'uhinga fakasosiale mo faka'ekonomika he 'oku 'ikai lahi e ngaahi faingamalie.
Toki hoko atu, malo ”