Konifelenisi 'a e kau Faiako Hisitōlia 'a Tonga Featured
Sekelitali Lahi ‘o e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Tonga Rev. Dr. Tevita Koloa'ia Havea, Lady 'Eseta Fusitu', Lady Tuna Fielakepa mo e ni'ihi na'a nau kau atu ki he Konifelenisi. Faitā 'a e MEIDECC
19 Mē 2018. Na’e fakaava ‘i he pongipongi Tu'apulelulu 17 'o e uike ni ‘e he Sekelitali Lahi ‘o e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Tonga ka ko e Puleako ‘o e ‘Apiako Sia’atoutai Faifekau Dr. Tevita Koloa’ia Havea, ‘a e fuofua konifelenisi ma’ae kau faiako Hisitōlia ‘a Tongá, ‘aki ‘a e Kaveinga ko e “Tuli e Ngaahi Mālie mo e Māfana hotau Tala”, ‘i he Hōtele Tanoa.
Na’á ne foki ko e hisitōliá ko e fakamatala ia ‘o ha ngaahi me’a mahu’inga ‘i he kuohili, lolotonga ni pea mo e kaha’ú. Ka ‘e toe mahui’inga ange kapau tetau fakaongoongo mo fakakaukau ki he fanga ki’i le’o ‘oku mate he fie ongo maí ka ‘oku ‘ikai ke tau ongo’i.
“Ko e ngaahi hisitōlia ‘oku mahu’inga ‘e mole pe ia pea mo hono kakato, kapau ‘e ‘ikai ke tau ‘oange ha faingamālie ki he fanga ki’i mea iiki mo e fanga ki’i me’a ‘oku ngali ta’emahu’inga.”
Na’á ne fakamamafa’i ki he kau faiakó ko kinautolu ‘oku ‘i ai ‘a e koloa ma’ae ngaahi to’u tangata.
“Kuo teu’i pea fakamavahe’i ‘e he ako’anga ‘a e ngaahi siasi mo e pule’anga kimoutolu kemou ako’i ‘a e Hisitōlia.
Kapau ‘e ‘ikai temou fai lelei’i ‘a e fatongia, ‘e faikovi’i aipē ‘a e Hisitōlia ma’a ‘etau fānau. Kapau temou ‘ofa homou fatongiá, kemou poto lelei hono faí pea he ‘ikai temou masiva kimoutolu ha koloa ma’ae ngaahi to’u tangata.”
Sekelitali Lahi ‘o e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Tonga ka ko e Puleako ‘o e ‘Apiako Sia’atoutai Faifekau Dr. Tevita Koloa’ia Havea
Na’á ne tapou ai pē ki he kau faiako, ke nau foki ki ‘api ‘o fakaongoongo mo fakakaukau ki he fanga ki’i le’o si’i ‘oku ‘ikai ke ongo mai. Pea ke nau ‘ofa ‘i honau fatongia.
“Kapau ‘oku ke ha’u ki he kalasí ko e faiako ‘oku ‘ikai keke mateuteu, ongo’i tautea he ‘oku ‘ikai keke fai ‘ofa ho fatongia, ‘ofa he mata ‘o ‘etau fānaú, ‘ofa he ngāue ke ako’i ‘a e Hisitōlia.”
Na’e lave foki ‘a e Puleako ‘o e Kolisi Kuini Sālote Faifekau Dr. ‘Asinate Sāmate, ko e tohi hisitōlia loloa taha mo mahu’inga taha ‘oku totonu ke kau ia he ako, ‘a e Tohi Tapu pe ko e Folofolá.
Taimi tatau , na’e pehē ‘e he Pule Lahi ‘o e Kolisi Ako Fakafaiako, Liuaki Fusitu’a ko e taumu’a ‘o e konifelenisi ko ‘ení, ke ‘i ai ha fa’ahinga ‘ātakai tene hanga ‘o langa hake ‘a e kau faiako Hisitōlia.
“Ke ‘i ai mo ha fa’ahinga faingamālie ke toe lahi ange ‘enau fe’ilongaki ‘ia kinautolu, mo ha faingamālie ke fevahevahe’aki ai ‘enau ‘ilo, ‘o kau ai ‘a e ngaahi ‘ilo lelei taha ki he anga hono faiako’i ha fo’i kaveinga.”
Na’á ne pehē foki ‘oku ‘osi talamai pē ‘e he kaveinga ‘o e konifelenisi ‘a hono mahu’inga koia ke tauhi hotau ngaahi talá ka ko e Hisitōlia.
Ko e polokalama ni ‘oku tataki ia ‘e he Potungāue Ako, ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e Kōmiti ko e Kautaha ‘a e Kau Faiako Hisitōlia mo e faka’amu ‘e hokohoko atu ‘a e polokalamá ni ‘i he ta’u kotoa.
‘Oku kau mai foki ki he konifelenisí ni mo e kau faiako mei he ngaahi ‘otu motu.
Na’e me’a ‘i he polokalama fakaava, ‘a Lady Tuna Fielakepa, Lady ‘Eseta Fusitu’a, Palofesa Siosiua Lafitani mo e kau ‘Ofisa Ma’olunga mei he ‘Apiako ‘o e ngaahi Siasi ‘o kau ai ‘a e Pule Lahi ki he Ngaahi Ako’anga ‘a e Siasi Katolika, Soane Vahe, Puleako ‘a e Kolisi Kuini Salote, Dr. ‘Asinate Samate, Puleako Ako Ma’olunga Liahona Fatafehi Fifita.
-MEIDECC
3 comments
-
Fakamalo atu ki a Hufanga mo Mokofis he fakakoloa kuo fai pea 'oku tau ta'imalie ai. 'Oku malie 'a e faka'uhinga 'a Hufanga ki he kehekehe 'a e 'ilo moe poto (knowledge / skill) pea mo e me'angaue ko e histolia / kalatua (history and culture) mo e tala / lea (language) 'oku fa'oaki mo fetu'utaki ai 'a e 'ilo mo e poto.
'Oku tau mo'unofoa he me'angaue ko e hisitolia / kalatua (fonua) mo e tala / lea (language) ka e tuku 'ae 'ilo mo e poto. 'Oku 'ikai nai ke 'uhinga 'a e ako histolia / kalatua mo e tala / lea ko e ako 'o e 'ilo mo e poto 'oku fa'oaki mo fetu'utaki ai.
'Oku 'ikai ko ha me'a faingofua 'a e ako 'o e 'ilo mo e poto he 'oku tonumia he histolia / kalatua mo e tala / lea pea 'oku tau fekumi leva ke ma'u ka 'e to e malava pe ke tonu pe hala 'a e ma'u 'o hange ko e taukave ko e fakatanga fakalotu na'e fai 'e Tupou 1 (mo Misa Peka) ki he Siasi Fakaongo mo hono fokotu'u 'a e Siasi Tonga Tau'ataina.
Na'e ta'ofi nai 'a e kakai ki he 'Otua fo'ou ko Sihova mo e lotu Kalisitiance na'e tefito 'ia Sisu pe ko e ta'ofi 'a e lotu mo fakaongoongo 'a Tonga ki 'Aositelelia he ko e fakapopula ka e tau'ataina pe 'a Tonga he'enau lotu mo fai mo fokotu'utu'u 'enau lotu mo nau pule ki he'enau koloa moe ha fua?
Na'e tuha tonu mai 'eni mo e 'asenita fakapolitikale lahi 'a Tupou 1 (mo Misa Peka) ko e 'ikai ke na finangalo ke mo'ulaloa, fakaongoongo mo popula 'a Tonga ki ha fonua muli 'a ioa na'e tumutumu hono fa'u 'a e lao moe konisitutone ke hoko ko e fonua sovaleni tau'ataina mei ha pule 'a ha to e fonua muli mo ha pule'anga hau.
Na'e fai 'e Tupou 1 (Misa Peka) ha to e me'a malie mo makehe ko e tuku 'a Tonga ki he 'Otia fo'ou ko Sihova ki langi ke malu'i mai 'a Tonga mei ai.
Ko ia ai ko e fakatanga fakapolitikale ka e 'IKAI ko e fakatanga fakalotu! -
MALO DR. MAHINA...Ko e fehu'i mahu'inga ki he kau faiako 'o hotau tala-tuku-fakaholo ko e toko fiha 'o kinautolu 'oku nau fa'u hisitolia? Tautau tefito ki he kau faiako mei he ngaahi siasi Kalisitiane, kuo lahi hotau tala-tuku-fakaholo na'e fa'u 'e he kau papalangi misinale mei muli. Pea lahi mei he kuonga 'o e kau misinale Kalisitiane 'a e tohi 'e kinautolu ko hono poupou'i 'o e liliu 'o Tonga mei he lotu tuku-fakaholo Polinisia ki he lotu Kalisitiane 'i he kuonga na'e pule'i ai 'a e lotu mo e taki-fonua 'e he Hau.
Mo'oni taha e lau 'a Kalafi Moala, taukei fai-pulusi 'o e "Taimi 'o Tonga" pea kau 'i he kau fa'u tohi tokosi'i 'oku nau fa'u e ngaahi fakamatala kuo hoko ko hotau hisitolia. "Ko e totonu taha ke fa'u 'e he kakai tupu'i-Tonga totonu (indigenous Tongans) 'a e hisitolia 'o Tonga," lau ia 'a Kalafi Moala.
'Ofa ke kaumai ke tokolahi 'a e kau tupu'i-Tonga fa'utohi ke filio'i pea ke faka-mali'i (sythesize) 'a hotau hisitolia tala-ngutu mei ono'aho, mo e fakamatala 'a e kau papalangi, mo 'etau fakamatala lolotonga 'o hotau to'utangata takitaha. -
'Oku 'iai 'ae malele 'i mamanilahi kihe ngaahii sapuseki/lesoni 'oku lau 'oku faka'aonga 'o hange koe 'ikonomika moe komipiuta moe tekinolosi mei he ngaahi sapuseki/lesoni 'oku lau 'oku faka'uhinga 'o hange koe hisitolia moe politiki moe 'aati moe litilesa, 'aia 'oku afuhia ai 'ae kotoa 'oe Moana 'Osenia/Pasifiki pea kau tonu foki ai 'a Tonga.
'Oku 'iloa 'ae ngaahi lea 'Ingilisi koe history moe culture moe language koe fonua moe tala/lea 'i Tonga, 'aia 'oku vaheua he 'Ingilisi 'ae fonua kihe history moe culture, 'o 'uhinga 'oku liliu vave 'ae history kae liliu tuai 'ae culture, 'aia 'oku na taha pe 'i Tonga koe fonua, 'o 'iloa koe talaefonua moe talafakafafonua (fakataha moe taufatunga[motu'a] moe angafakafonua moe moe talatukungutu moe talatukufakaholo moe ha fua).
'O kapau kuo loa hono liliu fakaTonga 'ae lea 'Ingilisi koe history koe lea Tonga koe hisitolia, 'o 'uhinga kihe talaefonua moe talafakafonua, pea ta 'oku lava noa leva ke liliu 'ae lea 'Ingilisi koe culture kihe lea Tonga koe kalatua, 'o toe 'uhinga pe kihe talaefonua moe talafakafonua, 'aia 'oku vaheua he 'Ingilisi koe history moe culture (moe tala/lea) 'oku fakataha 'i Tonga koe fonua (moe tala/lea), 'o hono 'ene maau mo mita koe fo'i 'aati 'oku potupotutatau mo faka'ofo'ofa.
'Oku ake hake heni ha toe 'uhinga malie atu mo loloto fau he'ene felave'i tonu moe teolia fakaTonga tupu'a 'oe ako (education), 'aia koe liliu fakata-va mo fakafuo-uho moe faka'aonga-ngaue 'ae 'atamai (mind; moe fakakaukau [thinking]) mei vale (ignorance) kihe 'ilo (knowledge) moe poto (skill), 'aia 'oku fa'oaki he histolia/kalatua (history moe culture; fonua) moe tala/lea (language) koe ongo me'angaue he ta moe va.
KOIA AI, 'oku 'ikai koe ako mo faiako 'ae ongo me'angaue
(tools, devices, vehicles, apparatuses) koe histolia/kalatua pe hisgory/culture (fonua) moe tala/lea (language) KA koe ako mo faiako 'ae 'ILO (knowledge) moe POTO (skills) 'oku fa'oaki he hisitolia/kalatua (history moe culture; fonua) moe tala/lea (language),
(Koe ongo futinouiti: Na'e fua liliulea malie 'e Dr Huluholo Mo'ungaloa koe faifekau moe palesiteni moe punake kakato 'ae culture koe kalatule; fakatokanga'i ange 'oku 'ikai fakafeta'i he fakaPangai 'ae vaka 'oe kava moe puaka ka koe kava moe puka 'oku fakafeta'i, 'o hange tofu pe koe ma'uhinga hono ako mo faiako 'ae 'ilo moe poto kae 'IKAI koe ongo vaka 'oku fa'oaki mo fetu'utaki ai).