“Kuo fai atu e vaka (raw marks) he vaha pe he’ikai ha toe tafoki”: ‘Akilisi Pohiva Featured
Sea Komiti Kakato Penisimani Fifita, Samiu Vaipulu mo e ni'ihi ne kau atu ki he fakataha
26 ‘Aokosi, 2016. “Kuo fai atu e vaka he vaha pea he’ikai ha toe tafoki” ko e taha ia ‘o e ngaahi kupu’i lea na’e ngāue’aki ‘e he Palēmia ka koe Minisitā Ako ia ‘i he tālanga fakafonua fekau’aki mo e liliu mei he standardization ki he raw marks.
Ko e fakataha fakafonua foki ‘eni na’e fokotu’u ‘e he Hou’eiki Nōpele ‘i he Fale Alea ‘o Tonga ke ‘oange ha faingamalie ki he kau ako ‘o e fonua pehe ki he mātu’a tauhi fanau ke ‘oatu ai honau le’o fekau’aki mo e kaveinga mafatukituki ko’eni ‘oku lahi hono tālanga’i ‘i he fonua.
Na’e fakahoko foki ‘a e fakataha ni ki he Holo ‘o e SUTT ‘i he Hala Tu’i 'i he ho'ata 'aneafi Tu'apulelulu 25 'Aokosi pea na’e kau mai kiai ‘a e Sea 'o e Fale Alea, Palēmia mo Minisitā Ako, Hou’eiki Fakafofonga Nōpele, Kau Fakafofonga ‘o e Kakai, kau ako lelei ‘o e fonua, ngaahi Kautaha Ongoongo mo e kakai ‘o e fonua he ko e fakataha ‘eni na’e faka’atā kiha taha pe ke kau mai kiai.
Ko e ‘atimosifia ‘o e fakataha na’e ongo ‘ikai fu’u matala mo tau'atāina 'i he anga 'a e sio atu mei tu'a ‘o makatu’unga ‘i he taukave’i ‘e he ongo tafa’aki ‘a e ngaahi ‘uhinga ‘oku tu’u fakakikihi pea ‘ikai ngata ai ka ‘oku ho’ata mai pe ‘a e laumalie ‘o e malu’i ‘o e tafa’aki ‘oku tu’u mei ai ‘o tautautefito ki he tafa’aki ‘a e Palēmia mo e Potungāue Ako ‘a ia ‘oku nau tu’u kāivi ke malu’i ‘a e nga’unu ko’eni.
Na'e mahino pe koe tafa'aki 'e taha 'oku nau hoha'a mo ta'efiemalie ki he nga'unu pea na'a nau fakahoko 'a e fatongia fakafehu'i mo fakaanga 'i he 'uhinga ke fakafou ai 'enau hoha'a 'i he funga 'o 'enau taukei 'i he mala'e ako. Na'e 'i ai pe mo e kau fakafofonga 'o e matu'a tauhi fanau na'a nau faingamalie mo kinautolu ke lea.
Na’e mahino pe foki ‘a e ta’efiemālie ‘a e tafa’aki ‘oku nau fakaanga’i ‘a e nga’unu ko’eni ki he Raw Marks ‘a ia na’e taki mai ai ‘a e CEO malōlō ‘a e Potungāue Ako ‘Emeli Pouvalu pehe kia kinautolu na’a nau ma’u ‘a e faingamalie ke lea ‘o fakahā ‘a e ta’efiemālie ki he nga’unu ko’eni. Na'e kau mai foki ki he fakataha ni 'a Dr. Uili Fukofuka, Dr. Helu, Mosese Manuofetoa, 'Atalasa Pouvalu, Heti Veikune mo e kau mamahi'i ako na'a nau fakafofonga'i mai 'a kinautolu 'oku hoha'a mo fakaanga'i 'a e nga'unu ko'eni.
Na’e fakahoko foki mei he tafa’aki ‘a e Potungāue Ako ‘e Piveni Piukala ha lea (presentation) na’e meimei houa ‘e 1 mo e konga pea na’e fakaanga’i lahi ‘a e ‘ikai ke malava ‘e he lea ko’eni ‘a Piukala ‘a ia koe mataotao tokua ‘oku ne fa’u ‘a e polokalama komipiuta (software) kene faito’o ‘a e holo ‘a e ako ‘i he fonua ke fakatonuhia'i 'a e nga’unu mei he raw marks ki he standardization 'o tefito 'i he ngaahi makatu’unga na’e fakahoko’aki ‘a e hiki ki he raw marks hange koia na'e hā 'i he'ene lea.
‘Ikai ngata ai ka na’e fehu’ia ‘e he ni’ihi ‘a e ngaahi makatu’unga na’e ‘omi ‘e Piukala ‘oku ‘ikai fenapasi ia mo e kaveinga ‘o hangē ko’ene ‘omai ‘a e sivi hū ‘a e Lautohi Pule’anga ko e me’afua ia ‘a ia na’e fakaanga’i lahi ‘eni ‘i he’ene fekau’aki mo e sivi ‘a e foomu 6 mo e 7 ‘i he 2015. Na'e toe fehu'ia foki 'a e taukei 'a Piukala koe tokotaha IT kene fakahoko 'a e ngāue ko'eni lolotonga 'eni 'oku 'i ai 'a e kau matotao 'i he mala'e ni pea na'a nau fale'i ke 'oua leva 'e fakahoko 'a e nga'unu ko'eni.
Na’e mahino pe foki mei he ngaahi felingiaki na’e ‘ikai ola lelei ‘a e liliu ko’eni he sivi ‘a e ngaahi foomu ki he ‘olunga ‘i he ngaahi kolisi ‘i he 2015 pea na’e makatu’unga mei ai hono fehu’ia mei he ngaahi ‘univēsiti mei muli 'o kau ai 'a Fisi, Nu'usila mo 'Aositelelia ‘a e tu’unga ‘o e liliu ko’eni mo e ola ‘o e sivi ‘a e fanau pea koe mo’oni ‘eni na’e hoko 'eni.
Na’e toutou he’aki foki mei he kau ‘ofisa ma’olunga ‘a e Potungāue Ako ‘a e kole ke tukuange ‘a e falala kiate kinautolu kenau fakahoko ‘a e fatongia he kuo pau pe ke taufonua 'a e ngāue 'oku nau lolotonga fakahoko. Kaikehe ‘oku mahino pe foki ‘a hono ‘ave ‘o e falala ka ‘oku ‘ikai koha kaveinga ‘eni ia ‘i he tui ‘a e tokolahi na’e kau atu ki he fakataha ni ke ‘ave noa’ia ‘a e falala he kuo hoko ‘a e ola ‘oku ‘ikai ke fakafiemalie pea ‘oku ‘uhinga ai hono ui ‘o e tālanga ko’eni.
‘Oku mahino pe foki ‘e takitaha taukave’i pe ‘ene fa’ahi ka kuo mahino lelei mei he fakataha ‘o e ‘aho ‘aneafi ‘a e mo’oni ko e nga’unu ko’eni na'e 'ikai fakapotopoto hono taimi’i pea na’e totonu ke fakahoko hano vakai’i ki mu’a moha savea lelei kiai kae toki fakahoko 'o hange ko e me'a 'a e Sea 'o e Fale Alea Lord Tu'ivakanō.
Ko e he’aki ‘ehe Palēmia ‘a e kupu’i lea “Kuo fai atu e vaka he vaha pea he’ikai ha toe tafoki” ‘oku mahino mei ai he’ikai toe liliu ‘a e fakakaukau ia ‘a e Potungāue Ako pea neongo ‘oku mahino mai ‘oku fai e kole ke toe hoko atu ha tālanga ka ‘oku maihino pe foki ‘a e tu’u kāivi ‘a e Palēmia mo e Potungāue Ako ‘o hange pe koia ‘oku me’a ‘aki e he Palēmia ke fakahoko ‘a e tu’utu’uni ko’eni.
'Oku muimui atu heni mo e fehu'i noa pe pe 'e kovi nai? pe 'e hoko ha fakatamaki kapau 'e fekau e vaka ke foki mai ki taulanga ke saupulu telia na'a si'i hoko ha fakaevaha?.
 he vaha pe he’ikai ha toe tafoki”: ‘Akilisi Pohiva "Pin It")
24 comments
-
Vilita'e'unua pe koe Nuanga 'o sipinga tatau moe Kapiteni 'oe vaka. 'Oku ke kau he kau kei akoako kakau 'oku heka he vaka?
Manatu'i koe sipela 'oe 'Garbage' 'oku 'i ai 'e 'b'' pe e taha (1) kae ua (2) e 'b' 'i he 'Rubbish' ka koe 'ongo lea ni 'oku na 'uhinga tatau pe. -
NUANGA...MĀLIE TAMA 'OKU HŪMAI HO'O KAPE'I MAI "KI HO KI'I 'ATAMAI..." 'a ia ko ho'o kape mai koā 'oku 'ikai mahino'i ho'o malangá...kātaki 'oua e kamata ketau fai a kape'i 'i he ha'ofangá ni.
Na'a ke hūmai 'o fakatātā'aki 'a e 'eiki vaká ki he PM. Pea kuo ke toe heke hake 'o tala 'oku 'ikai 'aonga 'a e politiki 'i faleako. Hili ko iá, ko koe pe na'a ke fakatātā'aki ki he 'eiki vaká.
'Oku 'i ai 'a e totonu 'a e kakai ke to'o e Palēmia mo e Kapineti 'i he 'enau ta'e fe'unga ke fakalele 'a e Pule'anga. -
NUANGA... MO E NGĀUE PE 'AHO 'E TAHA...'Oku 'ikai ko e ako 'a 'emau fānaú ke faka-tamulu'i hake pe he 'aho 'e taha hono fokotu'utu'u faka-potopotó, mo hono feliuliuki.
'Oku lau māhina mo lau ta'u hono palani, pea fai e fekumi faka-totolo tu'unga (feasibility study), pea fisifisi'i mo fokifokihi (peer review) 'e he kau mataotao na'a nau ako, mo maheni ngāue..
Ko e ako pe 'a e kau ta'e akó 'oku fokotu'u pe he 'aho 'e taha, pea 'oatu e kau ta'e ako kenau fokotu'utu'u 'a e silipá. -
Nuanga oku tau longoa'a he ko e me'a koee oku pehe 'e Minisitaa oku tolalo he Potungaue Ako oku hala.. na'e 'ikai ha tolalo ia he founga Standardisation pea fakamaaka .. oku lahi e ngaahi me'a ia ke siofi oku tupunga mei ai 'a e tolalo a ha system fakaako.. pea oku fiema'u e kau mataotao 'aupito ke nau siofi he taimi lahi pea nau fokotu'u mai e me'a oku tupunga ai 'a e to lalo 'a e ako 'I Tonga. Oku kau ai e teu'i oe kau faiako, naunau ako, fale ako , fie ako a e fanauako, silapa ako pea mo e ha fua pea fika kimui e maaka to'ofua moe maaka kuki'i.. ikai ha fu'u ngaue lahi kiai koe tuku pe 'a e me'a koee ka e 'ai e .. ka oku huhumama he fo'i liliu a e Eikivaka 'ene omi 'a e tokotaha oku 'ikai ko ha Educator ka koe kaungame'a hono foha ke ne fai e liliu ko'eni mo ne talamai oku to lalo e ako 'I Tonga... mou 'a'aa o sio homou mata ki he me'a oku taki kimoutolu kiai 'ehe taki ko 'eni he oku faka-Tikitato 'ene founga o fa'ifa'italiha pe ia he me'a oku ne tui kiai pea ne liliu.. Kuo osi politikale'i e ako he ko 'ena kuo a'u hono mafai kiai ke taofi e me'a ne ngaue'i ehe kau ofisa ako he ta'u lahi ke liliu pe he ta'u pe 'e taha.. pea ka ha'u leva ha MOE fo'ou pea koe ha leva ha'ane liliu 'a'ana e fai e toe fakahanga kiai hotau vaka.. Malie koe folau he ka oku ki'i palopalema 'a e Eikivaka pea na'a kuo taimi e tuku e vaka ka tau kakau
-
Mokofisi kii vakaii ange lau a Hufanga kou tui e toe mahino ange ki ho kii atamai e mea 'oku ou feinga atu kiai ki he maaka mata moe maaka kuki. 'oku ikai ha ha mea'afua e hala k0e mea oku hala koe taefie fanongo hoo kau mataoaao ke fai mo liliu ki he meafua 'oku fiemau ke tau unu kiai. Kuo mei fai e sivi oku tau kei longoaa pe he mea nae tonu ke aho taha kuo mahino. Mooni hoo lau koe eiki vaka oku fili ia he founga ko ena ku ke fokotuu mai ka koe Palemia e fili he founga fktemokalati. Ko e politiki e ikai kau ia i loki ako. Koe toe ha mea oku lahi koe liliu pe loto ke lelei kae fei mo fai ha ngaue he kuo tuku mai e siate folau 'e he 'eiki vaka.
-
NUANGA...'Oku toe 'asi mai ho'o ta'e mahino kuo hulu fau e fehālaaki 'a e 'eiki vaká ni. Pea mahino ai 'a e 'ikai ha'a ne taukei fe'unga ke 'eiki vaka, ka ko e hiki nima'i faka-temokalati pe 'o fokotu'u ke 'eiki vaká.
Fakatatau ki he lau 'a Aristotle: Ko e tu'unga 'eiki vaká 'oku 'ikai ke fili faka-temokalati. 'Oku fili ia mei he kau ako ki he founga ngāue, pōto'i ngāue, taukei mo e maheni ngāué.
Kuo mole 'a e folau ni 'i he vahá, pea 'oku vilitaki aipe 'a e 'eiki vaká ni ke tau tēkina ko e vaka 'oku 'ikai ha fohe. -
NUANGA...'Oku ke muimui mo poupou kuikui. 'Ikai teke 'ilo 'a e taki lelei mo e taki kovi. Kuhia aipe ho mata 'i ho'o poupou ta'e 'uhinga ka ko e feinga pe fika 'uluaki ho'o ki'i hoosi.
Kuo tokolahiange 'a e kau ako mataotao kuo nau fale'i 'a e PM, ka 'oku 'ikai ha ki'i ata ki hono 'atamai ako na'e nounou.
Ko 'e ne 'omi pe 'a Piveni mo hono foha ko Siaosi ke na ma'u totongi fakapone. -
koe fāfā konga tahi moʻoni ʻeni....moe folau oku taumuli valea...foki kei taimi.. ke fai hano saupulu....ke fakatoukatea pea potupotutatau......lava ke ngaueʻaki loua...he oku iai hona malohinga......
-
Kuo o hake e Hufanga hotau tala pea kuo mahino lelei. Koe falala 'a e 'eiki vaka ki heene kau kauvaka he ko ia oku ne i he fohe hotau vaka. Ko e ha kuo toe tuu mai ai e kau kauvaka e longoaa kapau oku ikai temou lava 'o liliu e sytemm ki he fiemau ae eiki vaka hopo ki tahi. 'O kapau oku tau fiemau ha fonua ke laka ki mua kuopau ke tau tuu fakataha o aalo.
-
'Oku 'iai 'ae ngaahi tefito'i me'a ma'uhinga 'oku makatu'unga ai 'ae folau 'aha vaka -- 'aia 'oku 'uhinga ai 'ene folau 'o 'ikai toe foki (ta'etoefoki) -- 'o kau ai 'ae lelei mo malohi 'oe alangavaka fakataha moe la, misini moe fohe'uli 'oe vaka moe tahi moe matangi lelei moe ha fua. 'O ka lelei mo malohi leva 'ae sino, la, misini moe fohe'uli 'oe vaka moe tahi moe matangi lelei fakataha moe kakato hono me'angaue moe me'amalu'i pea 'oku faitonunga mo fenapsi leva 'ae ngaue 'ae 'eikivaka moe kau kauvaka mo fakapapau'i 'ae malu moe hao 'ene uta (koe koloa moe kakai).
'E lau 'oku tamulitonu(a) mo taumu'atonu(a) 'ae folau 'aha vaka 'o kapau 'oku 'ILO 'ehe 'eikivaka moe kau kavaka 'ae taulanga na'e folau 'ae vaka mei ai moe taulanga 'oku folau 'ae vaka kiai -- 'o taku leva koe VAKATONU, VAKAHAO pe VAKAMO'UI -- kae lau 'oku taumulivale(a) moe taumu'avale(a) 'ae folau 'aha vaka 'o kapau 'oku TA'E'ILO 'ehe 'eikivaka moe kau kauvaka 'ae taulanga na'e folau mei ai 'ae vaka moe taulanga 'oku folau kiai 'ae vaka -- 'o taku leva koe VAKAHE, VAKAMOLE pe VAKAMATE.
'Oku tupu 'ae TA'EFOKI 'ae folau 'aha vaka 'o kapau 'oku taumulitonu(a) mo taumu'atonu(a) fakatouloua -- 'aia 'oku 'ILO 'ehe 'eikivaka moe kau kauvaka 'ae taulanga na'e folau mei ai 'ae vaka moe taulanga 'oku folau kiai 'ae vaka -- 'o MAHINO koe vakatonu, vakahao pe vakamo'ui -- kae tupu 'ae FOKI 'aha vaka 'oku folau 'o kapau 'oku taumulivale(a) mo taumu'avale(a) fakatou'osi -- 'aia 'oku TA'E'ILO 'ehe 'eikivaka moe kau kuvaka 'ae taulanga na'e folau 'ae vaka mei ai moe taulanga 'oku folau 'ae vaka kiai - 'o MAHINO koe vakahe, vakamole pe vakamate!
'O ka 'iai ha folau 'aha vaka 'oku taukave 'ae 'eikivaka moe kau kauvaka ke TA'EFOKI -- 'aia 'oku tatau pe 'oku taumulitonu(a)-taumu'atonu PE taumulivale(a)-taumu'avale(a) -- 'o 'uhinga ia koe fai he TA'E'ILO moe TA'EMAHINO -- 'o tatau pe 'ae TONU, HAO moe MO'UI pe HE, MOLE moe MATE!
'Ofa lahi moe hufaki,
Hufanga