Tu’unga ma’ulalo kuo a’u kiai ‘a e ako ‘i he fonua ^Featured

‘Oku hulu’i mai ‘e he ola ko’eni ‘a e holo ‘i hono fakahoa ki he ngaahi ta’u ki mu’a atu ‘a ia ‘oku ne ‘omai ‘a e fekau mamafa mo mahu’inga ‘oku fiema’u ke fakahoko ha tokanga makehe ki he ako ‘i he fonua.

‘Oku ‘ikai ngata ai ka ko e founga ‘oku tataki ‘aki ‘a e ako mo e ngaahi tu’utu’u ni ngāue (policies) ki hono tataki ‘a e ako ‘oku fehalaaki pea ‘oku fiema’u ke fakatonutonu he ‘oku hā ia ‘i he ola ‘o e sivi ‘a e fanau.

Na’e fakahoko foki ‘a e tālanga lahi ‘i he fonua ni ki he founga ‘oku fakalele’aki ‘a e ako kae tautau tefito ki he nga’unu mo e liliu na’e fakahoko ‘e he Pule’anga ‘o ‘Akilisi Pohiva ‘i he ta’u 2015 mei he founga na’e lele anga maheni mai ‘aki mai’aki ko e muimui ki he maaka tulifua (standardization) ki he maaka to’ofua (raw marks).

Na’e ‘osi talamahino pe foki ‘e he kau matotao ‘i he mala’e ‘o e ako ‘o kau kiai ‘a Dr. ‘Ana Maui Taufe’ulungaki, Dr. Visesio Pongi, Dr. Uhilamoelangi Fasi mo ‘Emeli Pouvalu, mo e kau ako tokolahi ‘o e fonua ‘e ‘i ai ‘a e uesia pea ko’eni ‘oku hoko.

Ko e ola ‘o e ngaahi sivi fakapule’anga ki he ta’u 2019 ‘oku hā mei ai ‘a e tu’unga ‘oku ma’ulalo mo ‘ikai fakafiemalie pea ‘oku ongo ‘eni ki he fonua tautautefito ki he tu'unga ma'olunga na'a tau laukau ai he kuohili.

Ko e ola ‘o e sivi ki he hū ki he ngaahi kolisi mei he ngaahi lautohi pule’anga na’e fe’unga ‘a e tokolahi ‘o e longa’i fanau na’e sivi mo e toko 2885 pea koe peseti pe ‘e 42.2% na’a nau paasi ki he ngaahi kolisi kae tō ‘a e peseti ‘e 58.8%.

Ko e sivi ‘a e fanau foomu 5 ‘i he sivi fakamo’oni ako ‘a Tonga (Tonga School Certificate) na’e kau kiai ‘a e fanau ako ‘e toko 1970 pea koe peseti pe ‘e 27% na’a nau lava kae tō ‘a e peseti ‘e 73%.

Ko e sivi akamo’oni ako ‘a foomu 6 (Tonga Form Six Ceritifcate) na’e kau atu kiai ‘a e fanau ako ‘e toko 1377 pea ko e peseti pe ‘e 38 na’e lava ka e tō ‘a e peseti ‘e 62%.

‘Oku ngata pē ‘i he sivi ‘a kinautolu na’a nau sivi ‘i he sivi ki he tohi fakamo’oni ako ‘a e foomu fitu (Tonga National Form Seven Certificate) na’e ola lelei ‘a ia na’e kau atu ki he sivi ‘a e toko 659 pea koe peseti ai ‘e 68% na’e paasi kae tō pe ‘a e peseti ‘e 32%.

Ko e fiema’u vivili ‘eni ki he fonua pea ‘oku mahu’inga ange ia ‘i he polokalama tanu hala ‘oku fakatokotoka mai ‘e he Pule’anga he koe ako ‘a e poutuliki ‘o e langa fonua pea koe maama ange ‘a e kakai ‘oha fonua koe lelei ange ia ‘enau faka’uto’uta ki he langa fakalakalaka ‘i he tapa kotoa ‘o e mo’ui.

‘Oku fiema’u ke tokanga makehe ‘a e Pule’anga ki he taufa kafakafa ko’eni kuo tō ‘i he ako ‘a e fonua pea ke fakamu’omu’a ia ‘i he ‘asenita ‘a e Pule’anga pea ‘inivesi ai ‘a e Pule’anga ‘i hono kakai he ‘e ma’u ai ‘a e kaha’u ‘oku lelei.

‘E malava pe ke mohetolo atu ‘a e tanuhala kemipeini ko’eni ‘oku toutou talanga’i pea neongo 'oku mahu'inga pe moia ka 'oku 'ikai ke vivili he 'oku lahi ai 'a e longoa’a mo e fetukuaki ‘i he fonua ka ‘e malava pe ia ke fakahoko ha taimi ‘a mui ange pea koe fatongia pe ia 'o e pule'anga ke fakahoko 'o fakatatau mo 'ene palani ngaue.

‘Oku ‘ikai koha taimi ‘eni ia ke toe fai ai ha fe tuhu’aki holo he kuo monuka ‘a e taha ‘o e ngaahi fakava’e mahu’inga ‘o e fonua pea ‘oku fiema’u ke faito’o leva.

Ko e konga ‘o e faito’o ko hono fai ha fakatotolo makehe ki he palopalema pea fakafuofua mei ai 'a e faito'o mo e ngahai solova'anga 'e fakahoko kiai.

'Oku 'ikai ngata ai 'oku fiema'u ke ‘ave ‘a e kakai totonu ki he ngaahi feitu’u totonu ‘oku nofo kiai ‘enau taukei mo honau malohinga pea fakamama'o mo hono fakapolitikale'i 'a e ako kae ngaholo 'a e vaka 'o e ako 'i he fonua.

'Oku fai e fakatetu'a mo e 'amanaki lelei ki he Minisitā Ako fo'ou Hon. Siaosi Sovaleni pehe ki he CEO fo'ou Dr. Tangikina Skeen tena ngāue lahi ke solova 'a e palopalema ko'eni pea ke fakangata leva.