Ko e foki ki he founga fili motu'a koe 'asenita fakapolitikale faka Kulupu ia

'Oku lolotonga fakahoko foki 'a e feme'a'aki 'a e Fale Alea 'o Tonga fekau'aki mo e fokotu'u 'a e Fakafofonga Fale Alea 'o Tongatapu 4 Mateni Tapueluelu ke fakafoki 'a e founga fili Fale Alea ki he founga fili Fale Alea motu'a 'a ia koe fili fakalukufua.

Ko e  fokotu'u Faka Fale Alea foki 'eni na'e tepile'i 'e Tapueluelu 'i he Fale Alea 'o Tonga pea 'oku lolotonga fakahoko 'a e feme'a'aki kiai 'a e Fale Alea ka 'oku matu'aki fefeka hono fakafepaki'i 'e he tokolahi 'o e Kau Fakafofonga Fale Alea na'e fili mai 'e he kakai pea kau pe kiai mo e Hou'eiki Nōpele.

'Oku mahino 'aupito pe ia ki he Kolomu ni ko e tefito'i 'asenita fakapolitikale 'eni 'a e fa'ahi faka-Politikale pe koe Kulupu pea 'oku mahino pe 'oku 'uhinga 'eni ki he Kulupu ko e PTOA.

'Oku 'i ai 'a e faka'apa'apa lahi ki he fokotu'u ko'eni pea 'oku tau'atāina mo 'iai 'a e totonu ki ai 'a e Kulupu ko'eni mo e Fakafofonga ka 'oku loto pe 'a e Kolomu ni ke vahevahe atu 'a e fakakaukau mo e ngaahi 'uhinga pehe ki he ngaahi mo'oni'i me'a (facts) 'i he vakai tau'atāina ki he fokotu'u ni.

Ko e fononga atu 'eni 'a e fonua 'i he ta'u hono 14 hili 'a e liliu faka-politikale 'o e ta'u 2010 pea koe anga maheni 'oha liliu faka-politikale 'oku tuku ha taimi lōlōa kiai ke lele mo mafulifuli pea toki fakahoko hano toe vakai'i 'o a'u pe ki hano liliu.

'Oku toe faka'amu foki 'a e Kolomu ni ke fakamanatu atu koe sisitemi 'oku tolonga mo lelei 'oku si'isi'i ke feliuliuaki ka koe sistemi 'oku feliuliuaki 'oku ne 'ave 'a e 'ata 'oha fonua pe fa'unga 'oku 'ikai malu mo moveuveu 'okapau 'oku 'ikai 'i ai ha makatu'unga malohi ke fakahoko ai hano liliu.

'Oku 'uhinga 'eni ke 'oua leva kuo matu'otu'a fe'unga ha fa'unga pea kapau 'oku 'i ai ha palopalema fakatu'utamaki tene fakatupu pea 'oku toki fakahoko leva hano vakai'i ke fulihi pe liliu pea koe founga anga maheni pe ia 'i he tuku'au faka-hisitōlia 'a e me'a koe liliu faka-politikale.

Ko e fehu'i leva 'oku hu'u mai mei heni pea koe hā 'a e palopalema vivili, fakalilifu mo mafatukituki kuo hoko makatu'unga 'i he founga fili ko'eni 'oku lolotonga lele ai 'a Tonga?

'Oku mahino pe foki koe politikale koe fefa'uhi mo e fe'au'auhi ki he mafai pea 'oua na'a loi mai ha taha 'oku 'ikai natula pehe ni 'a e fokotu'u ko'eni he koe konga 'eni 'o e feinga ke puke 'a e mafai 'i ha kulupu pe fa'ahi faka-politikale kuo kamata ke molia mei ai.

Ko e temokalati ko hono uho koe pule 'a e kakai pe tokolahi pea 'oku makatu'unga ia 'i he malava ke fakafofonga'i (representation) 'a e kakai  'i ha founga 'oku fai ngofua 'a e  fe'ilongaki 'a e Fakafofonga mo e kakai 'oku ne fakafofonga'i pea 'oku ha'u leva mei ai 'a e fetaliu'aki, 'ata ki tu'a, pule lelei mo e hā fua 'oku tu'uaki 'e he temokalati.

'Oku nga'unu 'a e meimei kātoa 'o mamani 'i he ngaahi fonua Temokalati  'o taki ai 'a e ngaahi fonua hau mo lalahi hange ko 'Amelika, Pilitānia, 'Aositelēlia, Canada, Falanise, Nu'usila pea kau atu kiai mo e tukui motu 'o e Pasifiki ki he fili fakafeitu'u pe faka-Vāhenga (Constituency) pea koe ta'au fakamamani lahi 'eni 'i he laumalie 'o e Temokalati pule lelei.

Ko e ngaahi tefito'i 'uhinga tatau na'e muimui atu ai 'a Tonga ni 'i he 'uhinga 'oku faingofua ke fakafofonga'i lelei 'a e kakai pea malava ke 'ilo 'ehe Fakafofonga hono Vāhenga mo 'enau ngaahi fiema'u tukukehe ange 'ene 'ilo fakataautaha 'a e ngaahi famili, kulupu, siasi mo e kakai 'o a'u ki he lāvolo fakafo'ituitui.

Ko e founga motu'a foki 'o e fili Fale Alea 'a Tonga ni ia na'e fili fakalukufua pea koe fakakaukau 'oku 'omi 'ehe fokotu'u ko'eni ke fili 'a e kau Fakafofonga Fale Alea 'e toko 10 'a Tongatapu 'ehe kakai katoa 'o Tongatapu pea pehe ki Ha'apai 'e fili 'enau Fakafofonga 'e ua 'e he katoa 'o e kakai 'o Ha'apai pea koe me'a tatau ki Vava'u 'e fili 'enau Fakafofonga 'e 3 'ehe kakai kuo lēsisita fili ki Vava'u.

'Oku mahino foki ko e Ongo Niua mo 'Eua 'e lele pe he founga lolotonga ka koe poini heni ke 'omai ange ha ngaahi lelei 'oku makehe ange ai 'a e founga fili motu'a mei he liliu mo e fakalakalaka kuo tau nga'unu kiai he 'aho ni.

Kuo tau matā tonu 'a e ngaahi fakalakalaka 'i he ngaahi Vāhenga Fili 'i he founga 'o e 'aho ni pea 'oku mahino mai foki 'oku ola lelei pea 'asi mo mahino 'a e ngaahi faka'ilonga 'a ia 'oku 'ikai ke puli ia 'i he kakai.

Ko e tokolahi ange 'a e kakai 'oku fakafofonga'i hange koe fokotu'u mai ke fili fakalukufua pea koe si'isi'i ange ia a e faingāmalie ke fetaliui'aki mo fe'ilongaki tukukehe ange 'a e si'isi'i ange 'a e taimi 'o e Fakafofonga kene 'ilo ki he kakai fakalukufua mo 'enau ngaahi fiema'u pehe ki he 'ilo'i fakafo'ituitui mo e hā fua.

'Oku kehekehe 'a e ngaahi kalasi ia 'o e Temokalati pea 'oku 'ikai ha temokalati ia 'e haohaoa he koe 'itiolosia 'oku ofi ange ki he pule lelei pe ka 'oku nga'unu 'a mamani ki he fili faka-Vāhenga 'i he ngaahi 'uhinga kuo fakamo'oni'i pea savea'i 'o mahino 'oku ola lelei.

Ko e fokotu'u ko'eni 'i he vakai mo e 'analaiso 'a e Kolomu ni 'oku 'ikai nofo he lelei fakalukufua he 'oku vaivai 'a e ngaahi makatu'unga kene poupou'i ka koe konga 'eni 'o e fekuki mo e faka'amu ke fakafoki 'a e mafai ki ha kulupu pea koe founga 'eni 'oku fai kiai 'a e fakakaukau ke fakahoko he 'oku mofele 'a e nofo 'a e kau poupou.

'Oku 'ikai foki ke fai ha lau ia ki he 'ulungia 'i he ngaahi Vāhenga Fili 'a e kau fili 'a e kulupu ni pea hange koia 'oku 'oatu 'i 'olunga 'oku 'ikai ke fakahalaki 'a e founga mo e tekitiki fakapolitikale ia 'oku fakamu'omu'a mai pea 'oku 'ikai ke tapu ka 'oku tui 'a e Kolomu ni 'oku totonu foki ke tau nofo 'i he founga fili 'e lelei ki he fonua fakalukufua mo hono kakai.

Kapau 'oku 'i ai ha me'a ia 'oku lelei pea 'oua 'e alasi telia na'a hange koe talanoa 'o e Kameli koe kamata 'eni 'ene tutui mo e feinga he hūmai ki loto fale.