Pule’anga fai tuli: ‘Ikai mahino’i lelei ‘a e naunau ‘o e Temokalati ^Featured

‘Oku loto ‘a e Kolomu Filihi ketau filihi mu’a ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e fai tu’utu’uni ‘a e kau taki ‘i hotau fonua ni mo e taulofu’u mai ‘a e palopalema ‘i he fonua pehe ki hono teu tuli ‘o e kau CEO mo e kau ngaue ‘a e Pule’anga ‘e he kau Minisita.

‘Oku ‘ikai ngata pe ‘i he kau CEO ka ‘oku a’u ki he kau ‘ofisa ma’olunga ‘a e ngaahi Potungaue pea a’u pe ki he levolo taupotu taha ki lalo.

Ko e me’a tatau ‘oku hoko ‘i he ngaahi pisinisi ‘a e Pule’anga mo e ngaahi Poate pea koe fakatataa mahino ‘ena pea ‘oku hoko ‘i he Komisoni Fakamafolalea ‘a Tonga ‘a e ‘ikai ke malu mo tau’ataina ‘a e ngaue ‘a e kau ngaue ‘i he malumalu ‘o e Pule’anga ko’eni.

‘Oku toe fakamanamana’i kinautolu ke ‘oua tenau fakafepaki ki he Pule’anga pea kenau talangofua kakato ‘o hange ha fanga fu’u tamapua kae malava ke lele ‘i matangi ‘a e ngaahi tu’utu’uni faka-tikitato mo natula fakaaoao ‘a e kau taki.

‘Oku mahino pe foki ‘a e tu’utu’uni ia ki he kau ngaue faka-pule’anga kenau tau’ataina fakapolitikale (apolitical) ‘o ‘ikai kau ki ha tafa’aki ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ke ‘oua tenau lea ‘o tala ‘a e fehalaaki mo e maumau lao pea taki holo kinautolu ‘o hange ha fanga monumanu (hufanga he fakatapu).

Kuo toutou lea ‘a e Palemia ke tuku fakatafa’aki ‘a e lao ia kae fai hono loto mo e me’a ‘oku ne fakakaukau kiai pea koe tu’unga ia ‘oku fai ai hono fehu’ia pe ‘oku mahino ki he taki mo hono kau muimui ofi ‘a e temokalati mo hono ngaahi naunau pe ‘ikai.

‘I hono filihi ‘e he Kolomu ni ‘oku mahino mai ‘oku ‘ikai ke si’i mahino ki he kau taki ‘a e natula totonu ‘o e temokalati he ‘oku ho’ata mai pe ia ‘i he’enau ngaue ‘oku fakahoko mo hono ola ‘i he konga lahi ‘o ‘enau fua fatongia.

‘Oku ‘ikai koha me’a fo’ou ‘eni he koe talu ‘a e hoko hake ‘a e PATOA ‘o Pule’anga mo e hoko ‘a e ngaahi me’a ni pea ‘oku ‘ikai toe fakahela kumi fakamo’oni.

Na’e tuku mai pe foki ki mu’a hono fekau ‘e he Tokoni Palemia Semisi Sika ‘a e CEO ‘o e Potungaue Takimamata ke fakafisi, fekau’i ‘e he Minisita Ako ‘a e CEO ‘a e Potungaue Ako ke fakafisi pea ‘ikai loto ‘a e Minisita Polisi ke fakaloloa ‘a e Konituleki ‘a e Komisiona Polisi.

Na’e fekau ‘a e Pule Letio Tonga ke fakafisi, pea kuo fakafisi atu foki mo e pone tutuku ‘a e Palemia ka ko e Sekelitali Pule ki he Kapineti ‘o ngali na’e fai ‘a e iku matuku kovi pea koe fakamuimui taha ‘eni ko e CEO ‘a e Potungaue Leipa ‘a ia ‘oku fakatupu fifili ‘eni ki he fonua pehe ki he kakai.

‘Oku malie he koe fa’unga fakatemokalati ‘i he ngaahi fonua temokalati ‘o kau ai ‘a Tonga ni ‘oku ‘i ai ‘a e sino ‘o hange koe PSC (Komisoni ki he Kau Ngaue Faka-Pule’anga) ‘oku ‘oange kiate kinautolu ‘a e mafai kenau fili mo tokanga’i ‘a e kau ngaue faka-Pule’anga ‘o kau ai ‘a e Konituleki ‘a e kau CEO.

'I hono fakalea 'e taha koe lele lelei 'a e temokalati ko hono 'ave 'a e mafai 'o tuku 'i he ngaahi sino kehekehe ke 'oua 'e falute 'e he tokotaha he ko hono iku'anga koe pule faka-tikitato.

Ko e ‘elemeniti mahu’inga ‘eni ‘o e temokalati ke ‘ata’ata ‘a e kau taki he koe ngaahi sino faka-polikitikale ‘oku nau ha’u pe mo ‘alu fakato’u fili Fale Alea kae tau’ataina ‘a e ngaue ‘a e kau CEO mo e kau ngaue faka-Pule’anga ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni (terms of reference/conditions) ‘o ‘enau ngaahi konituleki pea mo e lao pehe ki he tu’utu’uni ki he kau ngaue faka-Pule’anga (PSC Policy).

Ko e fo’i ta’emahino ‘eni ‘oku fakahoko ‘aki hono fakalele ‘o e Pule’anga mo hono pule’i ‘o e kau ngaue faka-Pule’anga pea fakamanamana’i ko e fehalaaki pe ‘o ‘ikai fakahoko e loto ‘o e kau taki pea ko e tuli leva ia.

Ko e toki pule’anga fai tuli lahi taha ‘eni talu ‘a e tu’u ‘a e hisitolia ‘o e fonua ni pea ‘oku mahino lelei mei heni ‘a e ‘ikai maa’usia fakataki ‘a e ngaahi ‘elemeniti ‘oku ne lalanga ‘a e fa’unga faka-temokalati ‘a ia ‘oku malu ai ‘a e kau ngaue pea malu mo e kau taki ‘i he takitaha tu’u ‘i hono fatongia ‘o fakatatau ki he lao.

Ko e me’a ia ‘oku ho’ata mai he taimi ni ko e feinga ‘a ekau Minisita ke falute katoa ‘a e mafai ‘o ‘ikai fakalao pea taumu’a ke fakahoko ‘aki ‘a e ngaahi fiema’u fakafo’ituitui ‘a e kau taki.

‘Oku foki pe ‘eni ki he tu’unga mahino pea ‘oku ne talamai foki na’e malanga’i pe ‘a e temokalati ‘i he funga ‘o e mahino fakakonga pea ko hono ola totonu ‘eni ‘oku tau sio mata kiai.

'Oku totonu pe foki ke fakatokanga'i 'i he taimi tatau ke fakamama'o 'a e kau taki mei heni he 'e iku mo'ua ai 'a e Pule'anga pea totongi 'e he kakai totongi tukuhau.

‘Oku talamai mahino pe ia ‘i he hisitolia koe si’isi’i ange ‘a e mahino ‘a e kau taki ‘o tautau tefito ‘enau mahino ki he temokalati mo hono ngaahi naunau ko ‘ene fulutamakia ai pe ia ‘a e fonua ‘o hoko ai ‘a e ngaahi tu’utu’uni fakavalevale ‘o iku ki he popula mo e fakaaoao ‘a ia ko hono fehangahangai ia ‘o e temokalati.