Fepakitu'u Talanga Fakafonua mo e fatongia ‘o e Komisoni Fakamafolalea Featured
26 Sune, 2018. 'Oku loto 'a e kolomu ni ketau filihi mo fokihi mu'a 'a e kaveinga ko'eni 'a ia kuo kamata pango’ia ai 'a e fonua ‘i hono toutou talaki ‘o e Talanga Fakafonua ‘a e Komisoni Fakamafolalea ‘a Tonga kae tuku hono fatongia totonu ko hono tufaki tau’ataina ‘a e fakamatala mo e ongoongo ki he kakai ‘o e fonua.
‘Oku fu’u ‘ilonga fau hono fakapolitikale’i ‘o e ngaahi ngaue ‘a e Komisoni pea kuo ngalo ‘i he Pule’anga kae pehe ki he Sea fo’ou ‘o e Poate ‘a e Komisoni ko e Pisinisi ‘eni ‘a e Pule’anga pea ‘i ai ‘ene taumu’a mo hono tefito’i fatongia.
Kuo hopo mai ‘a e Sea ko’eni ‘o uki ‘a e Talanga Fakafonua tokua ‘a ia ko hono ‘ai mahino 'e taha ko hono ngaue’aki ‘a e Pisinisi ko’eni ‘a e Pule’anga ‘a ia ‘oku fakalele mei he tukuhau ‘a e kakai ke vaka atu ai ‘a e ‘asenita faka-politikale ‘a e Palemia mo e Pule’anga pehe ki he PTOA.
Kuo tau anga maheni talu mei tuai ko e kau Sea ‘o e Poate ko’eni koe kakai na’e ‘i ai ‘enau taukei ‘i he komesiale mo e pisinisi pea ‘ilo’i kinautolu ‘i honau ngaahi mala’e tukukehe ange ‘enau ngaahi ngaue lavame’a ‘i he fonua.
Na’e ‘ikai kenau teitei ‘asi noa’ia ‘i he Televisone pe lea mai 'i he Letio he ko honau fatongia ke fale’i mo fokotu’utu’u ‘a e ngaahi fakakaukau ‘e laka ai kimu’a ‘a pisinisi ko’eni ‘a e Pule’anga pea na’e ‘i ai mo ‘enau tefito’i ngaue (terms of reference) mo e taketi kenau a’usia.
Ko e ‘aho ni kuo kehe mo pango he ‘oku lahi ange ‘a e ‘asi mai ‘a e Sea ia ‘o e Poate pea ‘asili ai pe hono ‘eke ‘e he tokolahi ‘o e fonua pe koe hu ‘a e tama ko’eni mei fe mo e founga hono fili mai pea koe ha hono puipuitu’a.
‘Oku ‘ikai ngata ai ‘oku ho’ata mai ‘a e ‘afungi mo e fieha ‘o hange ‘eni ia ‘oku te’eki fai ha talanga ia ‘i he fonua ni. ‘I he taimi tatau ‘oku mahino pe mei he’ene fakafotunga na’e fili mai ‘i he founga faka PATOA ‘a ia ko hono ‘ai ‘e taha koe lalo uaea.
‘Oku uki ‘a e Talanga Fakafonua ke vaka mai ai ‘a e ‘asenita ‘a e PTOA mo e Pule’anga pea ‘oku ‘ikai puli ‘a e me’a koe fakahekeheke mo e siokita mo e ta'e'ofa he ‘oku tu’utu’u ‘a e ngaahi kaveinga pea pule’i mo tataki ke a’usia pe ‘a e taumu’a ‘oku nau faka’amu kiai.
‘Oku toe malie koe mohe misi ‘a e taumu’a ‘oku tataki ‘aki tokua ‘a e talanga koe faka’amu ki ha Tonga ‘oku malu, tu’umalie mo ngaue fakataha mo e ha fua kae ‘ikai ke ‘uluaki siofi ‘a e palopalema ‘oku lolotonga hoko mo e founga hono faito’o.
‘Oku ‘ikai ha me’a fo’ou ‘e taha ‘oku fokotu’u mai he ‘oku talanga’i pe ‘eni he ngaahi siasi, ha’a, famili, ngaahi kulupu to’utupu, folamu ‘a e kau takilotu, ngaahi ngaue fakaako, sosaieti sivile, to’utupu fakafonua mo e ha fua.
Ko e me’a ‘oku totonu ke uki koe ngaue fakatatau ki he Konisitutone, Lao mo e ngaahi tu’utu’uni ngaue ‘a e Pule’anga mo e fonua ‘i he funga ‘o e faitotonu mo e ‘ofa fonua pea ke teke ‘a e pule lelei he koia tene fakatahataha’i ‘a e fonua.
Ko e kuonga ‘eni kuo a’u ai ‘a e Komisoni Fakamafolalea 'a Tonga ki he tu’unga ma’ulalo taha he ‘oku ‘ikai ke manakoa ‘i he ‘uhinga ‘oku popoula ‘a e tau’ataina ‘o e ongoongo mo e fakamatala mo hono tufaki pea ngaue’aki ‘a e ivi mo e pa’anga ‘a e Komisoni ke tulia ‘a e ‘asenita fakapolitikale ‘a e Pule’anga mo e kau taki.
Kuo ‘ikai ke toe ‘asi mai ‘a e kakai na’e mole ai ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga hono teu’i hange ko Laumanu Petelo, Viola Ulakai mo hai fua kae toutou ‘asi mai ‘a e Sea ia ‘o e Poate ‘o fakatokotoka mai hono uki ‘a e talanga ‘fakafonua 'a ia ‘oku ho’ata mei ai ‘a e ‘ikai kene lave’i hono fatongia totonu kae nofo ‘o uki kakai ke po talanoa ke mole ai ‘a e pa’anga tukuhau ‘a e fonua.
‘Oku faka’amu 'a e Kolomu Filihi ke toe fakafoki ‘a e Komisoni Fakamafola 'a Tonga ki he tu’unga na’e ‘i ai ki mu’a he ‘oku ‘i ai hono fatongia mahu’inga ki he fonua mo hono kakai.
7 comments
-
Pea kuo toe fakaoli ange fakapone ia moe fakalai he taimi ni he kuo hoko atu eni ki he ngaahi poate kehe.
Kuo fili atu eni e foha 'oe palemia Siaosi Pohiva ki he poate 'ae TNQAB, hili ko ia 'oku 'ikai 'ilo 'e taha pe koe ha e makatu'unga hono fili, ka koe fili pe foki 'ehe minisita ako he ko ia 'oku sea he poate ko eni, pea koe taha pe ia 'ene ngaahi fakalai kihe palemia. 'Ikai foki ke mahino pe koe ha e ngaue'anga pe sisitemi ako 'oku fakafofonga'i 'e s.pohiva, tukukehe kapau ko 'ene hu pe 'o fakafofonga'i e nusipepa kele'a. kae hei'ilo.
Lolotonga e valau moe fengataliaki 'ae silapa ako, ngaahi sivi, ngaahi ako moe kau faiako he fu'u ta'emahino e ngaahi liliu fakafokifa na'e fai 'e Siaosi Pohiva ki he silapa ako moe sivi, kou fili atu ia 'e minisita ako kihe poate TNQAB 'aee 'oku 'ikai kene 'ilo ha me'a 'e taha fekau'aki mo fa'ahinga ngaue ko ia. Koe me'a pe 'oku mahino mai koe hokohoko atu pe eni ia e polokalama faka'auha 'ae palemia mo hono famili. Malo ena kuo ta'e'aonga e ako lautohi moe kolisi, hoko atu eni ke holoki ke ta'e'aonga moe ngaahi ako ma'olunga ange moe ngaahi ako tekinikale 'aee 'oku 'ihe malumalu 'oe TNQAB.
'Oku te'eki foki ke 'iai ha CEO tu'uma'u 'ae TNQAB neongo ne tu'o fiha hono tu'uaki. Ka 'oku hange fo'i hu koeni a s.pohiva kihe poate ha 'uluaki sitepu ia ke toki fili ai ia kihe lakanga CEO. Ka tau ki'i ta'utu pe 'o mamata. -
Malie lahi pea koe me'a 'eni 'oku ou manako ai he Nepituno koe 'analaiso pea 'ikai ngata ia ka ko ene toe mo'oni foki. 'Oku tau fakatauange 'e tuku aa 'a e fa'ahinga founga fakamaa ko'eni pea kole atu ki he Sea ke tukuange e ngaue ko'eni ki he kakai 'oku nau 'iko mo poto ai ka ke foki pe koe kia Mapa kemo ngaue.
-
Fakamalo atu Kolomu Filihi he fifili mo e fokihi malie atu mo to e mo'oni fau 'a e ngaahi polopalema 'oku hoko he fonua ka e 'ikai ko e fiema'u mo e faka'amu mo fakamisia 'o e ngaahi me'a ke hoko ki he kakai 'o kaunga poupou fefeka atu ki he ngaahi komeni mahino mo masani kimu'a 'o fakaako mo faka'uhinga mo fakalotu hono anga mo e to'onga..
Neongo 'oku faka'ai'ai 'a e me'a lelei ko e kaimu'a he me'a 'oku 'ilo lahi taha ki ai mo poto lahi ai ha taha ka na'e ta'ofi fefeka ha kaimu'a ha taha 'oku 'ikai ha'ane taukei he me'a ko ia he ko e kaimu'a ia 'a e taha kehe ('o hange ko e ui ki Ha'apai ke nau tu'u he'enau kaimu'a 'o tatau pe 'a e faingata'a mo e faingofua)..
'Oku 'asi lelei 'eni he Sea fo'ou 'a e Poate 'o e Komisioni Fakamafolalea 'a Tonga he 'ikai nofo he fatongia mo e ngaue totonu 'a e Poate ko e fale'i 'a e Komisioni Fakamafolalea ke failelei mo faitotnu mo fai'osikiavelenga hono fakatupulaki 'a e ngaue 'a Komisioni Fakamafolalea ko e taha 'o e pisinisi 'a e Pule'anga ma'ae lelei fakalukufua mo fakakatoa 'a e fonua.
'Oku kakapa 'a e Sea he'ene faka'amu mo e fiema'u taautaha mo fakapolitikale fakataautaha pe 'a'ana 'a e me'a ke hoko ma'ae lelei 'a e fonua ka e tukunoa mo li'ekina 'a e ngaahi me'a 'oku lolotonga hoko hono fakafe'atungia mo fakapopula 'a e tau'ataina 'a e mitia mo tukukehe ange 'a e ngaahi polopalema 'oku melemo mo fulutamakia ai 'a e kakai kotoa 'o e fonua.
Ko e me'a 'eni 'oku ui ko e kapa ki 'ao ka e tuku 'a Kao pea ko e fifili he 'oku mafaifai hono fai 'eni 'e he kakai 'oku taku ko e kau ako lelei mo e lotu lelei ke nau nofo ki he lelei mo e mo'oni ka nau fili mo poupou kinautolu ki he kovi mo e palaku ko e malohi 'a e siokita mo e ta'e'ofa 'o nau kui mo tuli ki he tangi 'a e fonua.
'Oku hoko 'eni ke ne lavaki 'o e lelei fakalukufua 'a e fonua mo e kakai he'enau siome'a pe ma'a kinautolu fakataautaha. He 'ikai fai ha ofo ka toki to e veteki tu'oua hake pe 'a e Falealea ko e pule kovi mo e taki kovi 'oku kapiteni mo 'uluaki mo takimu'a ai 'e PM mo 'ene Kapineti mo honau Pule'anga! -
Ko e Sea 'o e Poate koe tama ko Leonaitasi Hoponoa na'a na fa'a polokalama mai mo Mapa Puloka. 'Ikai ke fu'u mahino kiate au pe na'e ngaue mo Mapa pe koe client 'a Mapa.
-
Malo mu’a hono ‘analaiso mai Talanga Fakafonua ‘a e Sea Poate A3Z. Neu fanongo he konga ‘a e fakamalanga maliee pea na’a pehee loto pe:
1. Ne tupu hake Sea ‘i Tonga?
2. ‘Oku ngali fai ha’ane fa’u tohi he fakasosiale ‘a Tonga ne ‘osi fakatoka mei ono’ahi ka kuo ngali molia he siokitaa mo e ‘afungii?
3. ‘Oku ‘aonga nai ‘a e ngaahi teu faka’atamaii kuo tau a’usiaa hono fakahoaa ki he Tonga ‘o e 1950s?
Kaikehe teu ngata he ‘oku pehee he ko e toi faka-Tu’anuku ‘a e Seaa ‘oku ta’engali ka ko e ‘atunga foki ia ‘a e ‘ai ponee...hhhh -
'Oku 'ikai ke mau toe fie fanongo kimautolu ki he letio A3Z pe sio he TV Tonga. 'Asinga ai e faka-patoa 'ae polokalama moe toe ma'ulalo e kau ngaue, fonu he kau leka 'oku nau fu'u fo'ou ki he ngaue ni pea kuo nau fakalele faka-kauleka ai pe, hange ha station letio fakamuna 'ae kau leka. 'Ange'ange ia he TV, koe kakai tatau ai pe, kae malo moe ngaahi polokalama totongi 'ae ngaahi potungaue moe ngaahi kulupu kehekehe ta tau sio ai kiha kakai fo'ou.
Ka koe mo'oni e lau 'ae kolomu, na'e 'I fe koaa 'a Leo Hoponoa ke fakafokifa pe kuo 'asi 'o Sea he Poate, hili ko ia kuo fokotu'una e kakai taukei mo 'ilo Lahi ange kihe ngaahi ngaue faka-poate. Ka koe hu lalo uaea ai pe foki.
Kuo mau tafoki mautolu 'o fanongo FM88 moe FM93, 'aonga ange e fanongo fasi fakalotu ia moe fanongo hiva kakala e ngaahi veve maumautaimi 'oku laku mai 'ehe A3Z. -
Nepituno, oku mau faka’amu atu ke lisi mai enau ngaahi Polokalama oku pehee oku nau fakapolitikale’i he oku mau sio ‘oku ‘i ai ho’o mo’oni.
Kapau ange e ai e polokalama ko’ena o fakamanatu e mahu’inga hotau ngaahi tukufakaholo moe ulungaanga fakafonua oku kamata ke moliaa. He oku tau sio ko e lahi ange hono fakapolitikale’i o ha me’a koe lahi ange ia e longoa’a a e Fonua.