Tali ‘e he Pule’anga ‘a e Fa’unga Vāhenga Fo’ou ki he Ngaue Fakapule’anga ^Featured

‘E fakahoko ‘eni ki he lakanga ngaue fakapule’anga pea mo e ngaahi lakanga kotoape ‘oku totongi mei he pa’anga ‘a e Pule’anga. ‘Oku fetongi ‘e he fa’unga Vāhenga fo’ou ko ‘eni ‘a e fa’unga Vāhenga kuo ta’u ‘eni ‘e 34 hono ngaue mai ‘aki ‘e he Pule’anga talu mei he 1982.

Ko e ngaahi fokotu’u ‘a e Ma’u Mafai Vāhenga na’e ha ia ‘i he ‘Uluaki Lipooti ki he Vāhenga ‘i Sune 2014 (lakanga ‘e 1,340 ‘i he malumalu ‘o e Lao ki he Ma’u Mafai Vāhenga), pea mo e Lipooti Ua ki he Ngaahi Vāhenga ‘o Sepitema 2015 (lakanga ‘e 3,560 ‘i he malumalu ‘o e Lao ki he Kau Ngaue Fakapule’anga).

‘I he hili ha ngaahi pō talanoa mo e ngaahi Potungaue mo e ngaahi kupu kehekehe ‘o e Pule’anga, na’e faka’ata ke ‘omai ha ngaahi ta’efiemalie pe hoha’a ki he ngaahi fokotu’utu’u ‘a e Ma’u Mafai Vāhenga ke toe fai ha sio ki ai. Na’e toe fai ‘a e ngaue ki he ongo Lipooti ni, pea toe fakahu atu ki he Kapineti.

Ko e ngaahi lakanga ngaue fakapule’anga fakakātoa ‘e 5,054 ‘a ia ‘oku totongi ‘e he Pule’anga, kuo ‘osi fakanofonofo kinautolu ki he fa’unga Vāhenga fo’ou. Ko e vahe ‘uluaki ‘o e ta’u fakapa’anga fo’ou, he ‘aho 13 Siulai 2016, ‘e fakahoko atu ia ‘o fakatatau ki he ngaahi sikeili ‘i he fa’unga Vāhenga fo’ou.

Ko e lakanga ‘e 3,407 (96%) ‘o e ngaahi lakanga kotoa ‘e 3,560 ‘oku ‘i he malumalu ‘o e Komisoni ‘a e Ngaue Fakapule’anga, na’e fakanofonofo kinautolu ki he sikeili Vāhenga fo’ou ‘oku ma’olungaange ‘a e poini taupotu ki ‘olunga ‘o e sikeili fo’ou, ‘i he tu’unga ‘oku ‘i ai he taimi ni. Ko e kau ngaue fakapule’anga ko’eni, ko e tokolahi ai, ‘e tu’uma’u pe honau Vāhenga pea ko e ni’ihi tokosi’i ‘e hiki hake honau Vāhenga.

Ko e toe hiki hake ‘o ha Vāhenga ‘i he kaha’u, kuopau ke makatu’unga ia ‘i hono fakahoko lelei ‘o e fatongia. Ko e peseta leva ‘e 4 (toko 153) na’e fakanofonofo kinautolu ki he sikeili Vāhenga fo’ou ‘oku ma’ulaloange ‘a e poini taupotu ki ‘olunga ‘i he tu’unga ‘oku ‘i ai he taimi ni.

Mei he lakanga ko ia ‘e 3,560 ‘i he malumalu ‘o e Komisoni ‘a e Ngaue Fakapule’anga, ko e lakanga ai ‘e 561 ‘oku nga’unu hake ki ‘olunga honau Vāhenga. Ko e tokolahi ‘o kinautolu ko e kau ngaue ‘i lalo taha he ngaue fakapule’anga, ‘a ia ‘oku hiki hake honau Vāhenga ki he Vāhenga ma’ulalo taha ko e $6,720 pea mo e $7,560 ki he ta’u.

Lolotonga ‘a e faka’ata ke fai mai ha ngaahi launga ki ha ngaahi ta’efiemalie mo ha hoha’a ki he Vāhenga, na’e ‘omai ai ki he Komisoni ‘a e Kau Ngaue Fakapule’anga ‘a e launga ‘e 821 (23%). Ko e lahi taha e ngaahi launga ko eni, ko e lāunga mei he kau Toketa mo e kau Neesi ‘o e Potungaue Mo’ui, pea pehe ki he kau ngaue ‘i he ngaahi potungaue kehe pe.

Na’a nau fakaha ai ‘a e pehee ‘oku ‘ikai fe’unga honau Vāhenga ki he ngaue ‘oku nau fai pea ‘oku totonu ke toe fakamahu’inga’i fo’ou honau ngaahi lakanga. Ko e launga ‘e 137 na’e tali ia ‘e he Ma’u Mafai Vāhenga pea mo e Komisoni ‘a e Kau Ngaue Fakapule’anga pea ‘ikai tali ‘a e launga ‘e 684.

‘E toki lipooti ‘e he Komisoni ki he ngaahi Potungaue ‘a e ola ‘o e ngaue ki he ngaahi launga ko eni. ‘Oku ‘omai ‘e he fa’unga Vāhenga fo’ou ‘a e faingamalie ke toe siofi fakata’u ha ngaahi launga ‘e fakahu mai ‘e he kau ngaue ki he Komisoni.

Na’e ‘ikai ke tali ‘e he Kapineti ‘a e fokotu’u ‘a e Ma’u Mafai Vāhengá ke hiki ‘a e tefito’i vāhenga ‘o e Palēmia mei he $94,500 ‘i he 2014 ki he $100,000. Ko e tu’utu’uni ‘a e Kapineti ke tu’uma’u pe tefito’I vāhenga ‘o e Palēmia ‘i he tu’unga lolotonga, ko e $95,400.

Ko e tu’utu’uni ko ‘ení ke fakahoko tatau ki he hou’eiki Minisitā kotoa, ke nau tu’uma’u pē honau tu’unga vāhenga lolotongá. Ko e COLA peseti 5 ko ia ‘a e kotoa e kau ngāue fakapule’angá ‘i Tisema 2015, na’e ‘ikai ke kau ki ai ‘a e hou’eiki Minisitā. Faka’osi, ko e liliu ko ia ki he fa’unga vāhenga fo’oú, ko e ngāue ia na’e fai mai he ngaahi ta’u lahi.

Na’e fai ‘a e ngāue‘i he 2005 ke fakafo’ou ‘a e fa’unga vāhenga, ka na’e iku ia ki he tukungāue ‘a e kau ngaue fakapule’anga, pea toe toloi ai ‘a e ngaue ko ia. Ko hono tali ko eni ‘a e fa’unga Vāhenga fo’ou, ko e makamaile ia ‘i he feinga ‘a e Pule’anga ke fakafo’ou mo fakalelei’i ‘a e fakahoko fatongia ‘a e kau ngaue ki he kakai ‘o e fonua.

Ko hono tali ko eni ‘e he Kapineti ke fakahokó ‘a e fa’unga Vāhenga fo’ou, ko e kamata’anga ia ‘o ha ‘epoki fo’ou ki hono fakahoko leleiange ‘o e faifatongia. Ko eni kuo ‘i he fa’unga pe ‘e taha ‘a e kotoa ‘o e kau ngaue fakapule’angá, mei he Palemia ki he tokotaha tauhifalé, ko e me’a leva ke siofi he taimi ni, ko e nga‘unu ki he faifatongia ‘oku toe leleiange ki he kakaí.

‘E makatu’unga ha toe hiki ‘o e Vāhenga ‘i he tu’unga lelei hono fakahoko ‘o e fatongia, kae ‘ikai ko ha hiki fakata’u pe hangē ko e founga motu’á. ‘E hokohoko atu ‘a e ngaue fakataha ‘a e Komisoni ki he Kau Ngaue Fakapule’anga, mo e Ma’u Mafai Vāhenga pea mo e ngaahi kupu fekau’aki ke fakahoko lelei ‘a e fokotu’utu’u ki he fa’unga Vāhenga fo’ou. ‘Oku fakataumu’a ‘a e ngaue ko eni ke toe leleiange, taliui pea ola leleiange ‘a e fakahoko fatongia ‘a e kau ngaue ki he kakai ‘o e fonua.

‘E ‘oatu ‘a e ngaahi fakaikiiki kehe ki he ngaue ko eni ‘i ha ngaahi polokalama ‘a e PSC mo e Ma’u Mafai Vāhenga ‘i he televisone mo e letio ‘i he uike ni. ‘E tuku atu ‘a e lipooti ki he fa’unga Vāhenga fo’ou ‘i he website ‘a e PSC (www.psc.gov.to).

Ki ha toe fakamatala, kataki fetu’utaki ki he:

1. ‘Ofisi ‘o e Ma’u Mafai Vāhenga ‘i he telefoni 28703 pe ko e fetu’utaki ki he ‘imeili: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
2. Komisoni ‘a e Kau Ngaue Fakapule’anga ‘i he telefoni 25770