"'Oku 'i ai pe 'Amanaki" - Uike Tokangaekina Taonakita ^Featured

Ko hono fakamamafa’i ia ‘e he Sekelitali mei he Tepile Kosilio ‘a e kau Taki Lotu, ‘a ia ‘oku fakamalumalu ‘i he Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua, Faifekau Viliami Polota, lolotonga hono fakamanatua fakafonua ‘i he uiké ni, ‘a e kaveinga fakamāmani lahi koia ko hono tokangaekina ‘o e taonakita.

‘I he fakamatala ‘a Rev. Polota, ko e kaveinga ‘o e taonakita ko e fu’u kaveinga lahi ‘aupito. Pea mo’oni pē ‘oku lahi ‘ene tō he to’utupu, pea ‘oku kau aipē mo e kakai matu’otu’a ange.

“Ko ‘etau talanoa ki he taonakita ‘oku makehe, he ‘oku lau sekoni pē ia. Ko e mate koia, ‘oku faka’ofa ‘aupito he ‘oku ‘ikai ko e mate pē ‘a e sino ka ko e mate fakalaumālie foki.”

Fakatatau ki he ‘Ofisa ‘oku ne tokangaekina e tafa’aki ki he taonakita Mafi Lutui Hoa, ‘oku ‘iai ‘a e  faka’amu ke faka’ilo atu ki he kakai ‘o e fonua pea moia ‘oku ne fononga ‘i he hala ko ‘eni, ‘o fakakaukau ‘oku ‘ikai ha’ane to e ‘amanaki ‘a’ana ki he mo’ui….. “‘OKU KEI ‘IAI PE ‘A E ‘AMANAKI”.

“‘Oku te’eki ai ke lava ‘o fokotu’u ha hotline ke fetu’utaki hangatonu mai kiai ‘a e kakai ‘o e fonua fekauaki pea mo e palopālema ‘o e taonakita. ‘Oku ‘i ai ha ni’ihi ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘enautolu ‘a e feitu’u totonu ke nau kumi tokoni kiai, pe koe ha e me’a tenau fai. Ko e taha ia ‘a e ngaahi me’a ‘oku ne faka’ai’ai ha taha ke lava to’o ‘ene mo’ui.”

Na’a ne fakamamafa’I, ko hono fakahaofi ‘o e fo’i mo’ui ‘e taha, ko e fu’u me’a mahu’inga ‘aupito. “Kia teau ka fakahaofi ha fo’i mo’ui ‘e taha ‘oku fu’u mahu’inga ia ‘o fakatatau ki he sitetisitika na’e ‘ohake ‘I he fakamanatua ‘o e taonakita ‘I he ta’u kuo ‘osi, pea ko e taonakita kotoa pē ‘e taha ‘oku muimui mai ‘i mui ‘a e fo’i feinga taonakita ‘e 20.”

Taimi tatau na’a ne pehē ‘oku fakafehokotaki pē ‘a e taonakita mo e ngāue’aki ‘o e faito’o konatapu, ko e nofo mei he ako (high school dropout), fe’auaki mo hono fakafoki mai ho tau kakai mei he ngaahi fonua muli (deportees). Ko e ngaahi palopalema fakasosiale ‘eni ‘i he sosaieti ‘oku fakamalumalu ‘I he Tepile Kosilio ‘Ae Kau Taki Lotu.

Ngaahi faka’ilonga ‘o ha taha ‘oku ne fononga ‘i he hala ki he taonakita

Fakatatau kia Mafi ko e taha ‘o e ngaahi me’a nae fokotu’u mai mei he kakai ‘I he polokalama felafoaki ‘ae taonakita, ko e fiema’u koia ke ako’i ‘a e ngaahi mātu’a, kau faiako moe kakai ‘oe fonua’, ki hono  fakatokanga’i koia ‘a e ngaahi faka’ilonga ‘oe uesia(symptoms) ‘i he’etau fanau mo ha taha pē ‘I honau ‘atakai.

Na’a ne pehē ‘oku kalasi kehekehe ‘e 2 ‘a e taonakita.

‘Uluaki ko e taonakita ‘oku lava ke palani’i mo fakakaukau’i ha fo’i taimi loloa. ‘E ‘i ai pē ‘a e ngaahi faka’ilonga ‘o mahino na’e fe’ao mai ‘a e tokotahá ni mo e fakaukau ko ‘eni. Lava pē keke sio atu ko e tokotaha ko ‘eni ‘oku puputu’u ‘ene fakakaukau pea fa’a fakalongolongo. ‘E lava pē ke fai ha tokoni, ‘aki ha’o fakatalanoa kiai pea ka ‘ikai ke ola lelei pea fetu’utaki ki he feitu’au ‘oku lava ‘o ma’u mei ai ‘ae tokoni.

‘Oku ‘i ai leva ‘a e taonakita ‘e taha ‘oku toki mahino peia he mōmeniti koia. Ko ha hoko ha faingata’a’ia pea tupukoso pe ‘ae malohi ‘o e ongo koia, ke to’o ‘ene mo’ui pea ma’u mo e malohi ke ne fakahoko leva ia.

Ngaahi Palani ki he kaha’u

Na’e fakahā ‘e Mafi ko e ‘aho ‘oku fakamanatua ai ‘a hono Tokangaekina ‘o e taonakita ko e ‘aho 10 ‘o Sepitema. ‘Oku ‘iai ‘ae fokotu’utu’u ke hokohoko atu ‘ae ngaue ki hono tokangaekina ‘o e taonakita, ‘o ‘oua ‘e ngata pe ‘I hono fakamanatua. Ka ke hokohoko atu ‘a hono toutou fakamanatu ki he kakai ‘o e fonua ‘a hono mahu’inga ke tau tokangaekina ‘a e kaveinga ko ‘eni.

Na’e kamata ai ‘i he Sāpate ‘aho 8 ‘a hono fakamanatua ‘a e Kaveinga ni ‘aki hono kole ki he ngaahi Siasi ke nau hūfia ‘a e taumu’a ko ‘eni ‘i he’enau lotu.

‘I he taimi tatau, ‘oku ‘iai ‘a e faka’amu ke siofi mo fokotu’utu’u ha ngaahi hala fononga ngaue ‘e lava ke fakaa’u atu ‘a e ngaue ki he Taonakita ki he kakai kotoa ‘o Tonga ni. Pea ke ‘ilo ‘e ha toko taha ‘oku fononga ‘I he mo’ui faingata’a’ia  ko ‘eni, ‘oku ‘iai ha feitu’u mo ha kakai ‘oku mateuteu ke fakaa’u atu ‘ae tokoni ko ‘eni. Koe Taonakita ‘oku ‘ikai ko e solova’anga ia ‘o ha palopalema:

1. Ke faka’ilo ki he kakai ‘o e fonua, ‘oku ‘iai ‘a e feitu’u mo e kakai kuo nau ‘osi mateuteu ke tokoni, pea  ‘oku malava kenau fetu’utaki mai ki ai ‘I he taimi ‘oku nau fehangahangai ai mo e fakakaukau oe taonakita –   Telefoni 28977 extension 106 ihe taimi ngaue; pe ko e 7724271/7580110/8792789 ‘ihe ‘osi ‘ae ngaue.

2. Ke fokotu’u ha ngaahi kulupu tokoni(support group)ki he ngaahi famili kuo si’i uesia ‘e he palopalema ‘o e taonakita.

3. Ke hokohoko atu hono ‘oatu ‘o e ngaahi polokalama fekau’aki pea mo e palopalema ‘o e taonakita(awareness) ke ‘ilo lahi ange kiai ‘a e kakai ‘o e fonua fakafounga ‘ihe ngaahi polokalama TV, letio, tufa ‘o e fanga ki’I tohi, interneti pea mo e telefoni(text).

Na’e pehē foki ‘e Rev. Polota ko e taha ‘o e ngaahi fakakaukau na’e fokotu’u mai  ki he polokalamá ni ke lava ‘o monomono ‘a e Lao lolotonga ki he taonakita. Ke ‘oua ‘e tautea ‘a e toko taha ‘oku hao mo’ui (survivor) mai mei he taonakita ke ngāue popula. Ka ke ‘uluaki tokoni’i ia pea fai hono fatu ‘ene mo’ui ‘ihe founga ‘e taha, ‘aki ‘a e ngaahi ngaue fakafale’i (counselling) mo vakai’I ‘ae tafa’aki faka’atamai, mo hono tokoni’I fakalaumalie.

Ko e taha ‘o e ngaahi vïsone mei he tepile ke nau a’u tonu atu ki he ngaahi famili ‘oku uesia.

‘A ia ko e polokalama faka’osi ia ‘o hono fakamanatua ‘o e Tokangaekina ‘a e taonakita ko ‘enau a’u tonu ki he ngaahi famili na’e uesia ‘e he taonakita ‘i he Tokonaki ‘aho 14. Ke fai ha talanoa mo ha ngaahi tokoni fakafale’i, pea mei ai ke lava ‘o fokotu’u ha ngaahi kulupu tokoni(supporting groups), ke tokangaekina ‘a e ngaahi famili mo e ngaahi kaungame’a kuo uesia ‘a he taonakita.

‘Oku ‘i ai foki mo e faka’amu ke fakaa’u atu mo e ngaahi tokoni tatau ki he ngaahi ‘otu motu.

Ngaahi Fakakaukau Ke Tokoni:

• ‘Oua na’a ke fakakaukau ‘oku ‘ikai ke toe ‘iai ha ‘Amanaki ma’au ‘o tatau aipe ko e ha ‘ae palopalema.

1. To’o ha peni mo ha pepa pea ke hiki hifo ha ngaahi ‘uhinga ‘oku ke fakakaukau ‘oku totonu ai ke kei hoko atu ho’o mo’ui. Fakakaukau ki he ngaahi me’a lelei kotoape kuo ke fou mai ai ‘I ho’o mo’ui.
2. Mahu’inga keke lava ‘o talanoa kiha taha. Fakaukau ki he tokotaha ‘oku ke lava ‘o talanoa kiai fekau’aki pea mo ho palopalema. Kapau ‘oku ‘ikai keke lava fakakaukau ki ha taha pea ‘oku lava pe keke fetu’utaki mai ki he telefoni kuo ‘oatu ‘I ‘olunga ki ha tokoni.
3. Mavahe leva mei he feitu’u ‘oku ke ‘osi fakakaukau teke fakahoko ai ‘ae taonakita I he vave taha.
4. Faka’ata ke tokoni atu ha taha kiate koe. ‘Alu ki he feitu’u ‘oku ke lava ‘o ma’u ai ha nonga pea ‘oku ke ma’u ‘ae fiemalie ‘ihe nofo ai.
5. Kapau ‘oku ke fu’u faingata’a’ia ‘aupito. To’o leva ‘ae telefoni pea ke ta mai ki he ngaahi fika kuo tuku atu ‘oua ‘e toe tatali.

Sitetisitika

Na’e fofoa’i ‘a e fakakaukau ko ‘eni ki he taonakita ‘i he 1995. Na’e taumu’a ‘a hono fakakaukau’i ‘a e taonakita ko e fakatokanga’i ‘oku ‘alu pē ke lahi mo kaka ki ‘olunga. Na’e fai leva ‘a e fakaukau ke fokotu’u ha Komiti mo ha tafa’aki ke nau tokangaekina.

Na’e toki fakaava ‘e he Ta’ahine Kuini, Kuini Nanasipau’u Tuku’aho ‘i he 2009 ‘ae polokalama ‘o e taonakita. ‘Oku ‘i ai ‘a e Komiti ‘oku nau tokanga’i ‘a e tafa’aki ko ‘eni ‘o Pataloni ai ‘a e Ta’ahine ko  Pilinisesi Latufuipeka Tuku’aho.‘Oku tataki pe ‘a e Polokalama ni ‘mei he tepile ‘a e kau Taki lotu ‘i he fengāue’aki vaofi mo e Potungāue Polisi, Potungāue Mo’ui, ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale, Potungāue Ako, Va’a Fakalelei ‘Atamai mo e ngaahi kupu felālave’i kehe pē.