Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...

Kaiha'asi Mafai 'o e Fale Alea Featured

Kaiha'asi Mafai 'o e Fale Alea

KOLOMU FILIHI

KO E KAIHA’ASI NAI ‘ENI ‘A E MAFAI ‘O E FALE ALEA?

Nuku'alofa, 2 Novema 2015. Na'e ui ‘e he Palemia ha fakataha mo e kau faiongoongo he ‘aho Falaite 23 ‘Okatopa 2015 ke fakamahino’i ‘a e ‘uhinga ‘enau hikinima mo e kau Minisita mo e kau Fakafofonga Fale Alea Temo (PTOA) ke ‘oua ‘e toe hoko atu hono alea’i ‘e he Fale Alea ‘a e Lipooti ki he fakatotolo ‘a e ‘Atita ‘a e Pule’anga mo e Komiti ki he Ngaahi Totonu ‘a e Fale Alea ki he launga’i mo faka’ilo faka-falealea ‘o e Minisita ki he Ngaahi Ngaue Lalahi, ‘Etuate Lavulavu.

‘I he kakato ‘a e fakatotolo ‘a e ‘Atita mo e Komiti ne mahino ‘oku ‘i ai ‘a e mole lahi he fakahoko ngaue ne fai ‘e he Minisita mo kau ngaue taautaha (private contractors) ki he fosoa ‘o Talihau ‘i Vava’u. Ko e kau ngaue taautaha ko ‘eni ne kau ai ‘a e foha ‘o Lavu ‘a ia ne totongi ki ai ha pa’anga lahi pea pehe ki ha pa’anga ne totongi ki he mali ‘o Lavu. Ko e paloti ko ia ‘a e Palemia mo e kau Minisita ke ‘oua ‘e tali ‘a e lipooti ‘a e Komiti ‘oku mate ai pe ha toe hoko atu ‘a e fakamaau’i faka-falealea ‘o Lavu pea tanu ai pe mo e ngaahi ngaue hala kotoa nene vetehia mo kole fakamolemole ki ai ‘i he Fale Alea.

‘I he fakamatala ‘a e Palemia ki he kau faiongoongo, ko ‘ene kole ke tukuange ki ai ‘a e tautea’i ‘o Lavu he ‘e lelei ange ha’a ne fakakaukau’i ‘a e tautea ‘i he Fale Alea. Pea nene toe pehe ‘e ma’u ange ‘a e fakamaau totonu ‘okapau tene fakakaukau’i ‘a e tautea. Ka ko e hoko ko ia ‘a e me’a ni, ‘oku ha mai ai ‘a e ngaahi me’a ko ‘eni:

(i)    ‘Oku’ikai fu’u mahino ki he Palemia ‘a e fakakehekehe’i ‘o e ngaahi Mafai ‘e 3 he Konisitutone ‘o e fonua

(a) Pule’anga (Executive)

(b) Fale Alea (Legislature) mo e

(c) Fakamaau’anga (Judiciary).

Ko e tautea ‘o ha taha Memipa he Fale Alea kuo ne ngaue hala’aki ‘a e koloa ‘a e fonua ‘oku ha ia he Kupu 75 ‘o e Konisitutone ‘a ia ‘oku ‘osi tuhu’i mai hono founga ngaue (process) pau. ‘I he taimi tatau ‘oku kehe pe ‘a e founga tautea ia ‘o ha Minisita ‘i he Ma’u Mafai 1 (Pule’anga) ‘a ia ‘oku ha ia ‘i he Kupu 51 ‘o e Konisitutone, pea ‘oku ‘i ai pe mo hono founga ngaue kau ai hono fokotu’u ‘e he Palemia ki he Tu’i ke fakahifo ha Minisita.  Ko e me’a kuo fai ‘ehe Palemia mo ‘ene Kau Minisita, ko ‘enau paloti ke ‘oua ‘e toe hoko atu ‘a e founga ngaue ‘a e Ma’u Mafai 2 (Fale Alea) ki hono fakamaau’i mo tautea’i ‘a Lavu kae fai ‘aki ‘a e founga ngaue mo e tautea ‘a e Ma’u Mafai 1 (Pule’anga). ‘Oku matu’aki hala ‘eni he ‘oku tonu ke tuku pe ‘a e founga ngaue ia ‘a e Fale Alea ke lele tau’ataina ‘o hange koia ‘oku ha he Kupu 75 ‘o e Konisitutone, pea ‘oku kei ‘ataa pe ‘a e Palemia ia ke fai ‘ene tautea mavahe mo tau’ataina ‘o hange koia ‘oku ha he Kupu 51 ‘o e Konisitutone – pea ko e ongo mala’e mo mafai kehekehe ‘eni ‘e ua. Ka kuo feinga ‘a e Palemia ia ke falute ‘a e mafai ‘o e Fale Alea fakataha mo hono mafai pea ko e mavahe ia mei he pule ‘a e lao.

 (ii)    Ko e me’a ne fai ‘e he Palemia mo ‘ene kau Minisita, ko e tamate’i ‘a e fakamaau’i ‘o Lavu ‘i he Fale Alea pea ku o monuka ai mo e ngaahi tu’utu’uni ‘a e Konisitutone ‘oku ha he Kupu 75. Pea ‘e faingata’a ha toe faka’ilo fakafalealea ia ha taha faihia he Fale Alea he kaha’u hili ‘a e fo’i founga ngaue (precedent) kuo kamata’i ‘e ‘Akilisi mo ‘ene kau Minisita – pea ko e ‘aho 22 ‘o ‘Okatopa 2015, ko e ‘aho fakaloloma taha ‘eni ki he Fakamaau Totonu, Ho’ata ki Tu’a mo e Taliui ki he Kakai ‘i Tonga ni, ‘a ia ku o malanga’i ‘e ‘Akilisi mo ‘ene Paati he ngaahi laui ta’u ko e huitu’a ‘o e Temokalati.  

(iii)    koe tangata ‘a ‘Akilisi ‘oku ne tui koia pe ‘oku ma’a mo totonu pea ma’olunga ange ‘e ne tu’unga fakamolale ‘o lava ke ne fakakaukau’i mo foaki ‘a e “fakamaau totonu” ‘o lelei ange ia ha to e taha kehe. ‘I he tafa’aki ‘e taha, ‘e lava ke tau pehe ko e tangata ta’efieauna, kia kekeva mo loto ta’e-‘unua (stubborn).

(iv)    ko e me’a ko ‘eni ku o hoko ‘oku tau faka’uhinga’i ko e hanga ‘eni ‘e Akilisi mo ‘ene kau Minsita ‘o “kaiha’asi” (usurp) ‘a e mafai ‘o e Fale Alea, ‘o ngaue‘aki ‘enau paloti mo ho nau tokolahi. pea ‘e ta’ofi ai ha toe hoko atu hono alea’i ‘a e Lipooti ‘a e Komiti ‘i Fale Alea, pea poloka ai mo ha toe fanongo ‘a e kakai ki he me’a ‘oku tukuaki’i ki ai ‘a Lavu ‘i Vava’u

(v)    te tau pehe ‘oku siolalo ‘a ‘Akilisi ki he maheni ngaue mo e fakapotopoto ‘a e Tu’i Fakamaau Lahi he kapau ne hoko atu ‘a e hopo faka-falealea, ne mei ui mai ‘a e Tu’i Fakamaau Lahi ke sea he hopo ka ‘e kei fai pe ‘a e hikinima ‘e he kau Fakafofonga ‘o e Fale Alea pe ‘oku halaia pe tonuhia ‘a Lavu. Lolotonga ko ‘eni ne tala ‘e ‘Akilisi ia he fakataha ‘a e kau faiongoongo, ‘oku ‘ikai falala ia ki he Fale Alea he ‘e taha pe ‘ene fili (option) - ko hono tuku ‘o Lavu ki tu’a mei Fale Alea, ka ko ia ia tene fakakaukau’i lelei ange ‘a e “fakamaau totonu” ‘o Lavu. Toe malie ange he ne iku ‘a ‘Akilisi ia ‘o toe petipeti’i pe ‘a e ngaahi fai fatongia ‘a Lavu ‘o mahino mai kuo ‘osi hehei (bias) ia kia Lavu, pea kuo kulukia ‘a e “fakamaau totonu” ‘i hono ‘atamai mo fakakaukau

(vi)    ‘e anga fefe hano fakamaau’i ‘e ‘Akilisi ‘a Lavu  ‘o fai’aki  ‘a e “fakamaau totonu” hili koia, ne kau ‘a Lavu ia he paloti ke Palemia ‘a ‘Akilisi, pea ko ‘Akilisi na’a ne fokotu’u ‘a Lavu ke hoko ko e Minisita. ‘Oku ‘osi ‘i ai ‘a e fepakipaki fakaongo (conflict of interest) heni, pea kuo ‘osi uesia ai ‘a e “fakamaau totonu”

(vii)     Koe ha ‘a e me’afua ‘e fai’aki ‘e ‘Akilisi hono tautea ‘o Lavu hili hono talamai ‘ehe ‘Atita ko e loli maka ‘e 430 ne totongi ai ‘a e $33,000 ki he foha ‘o Lavu, $46,000 ne totongi ki he mali ‘o Lavu, loli ‘e 77 ne uta ‘e he foha ‘o Lavu he ‘aho pe ‘e taha (23/01/2015) ka ko e lahi taha ‘oku lava ‘o uta he ‘aho ‘e taha ko e loli pe ‘e 7 (‘a ia ko e loli ‘e 70 ‘oku ngali tohi hala’i) pea koe loli ‘e 8,000 kotoa ne uta mei he fu’u maka ‘a Lavu (‘a ia ‘e fe’unga ia mo e $640,000 kapau ‘oku $80 ki he loli) ka ‘oku te’eki ke ‘atita’i ‘a e me’a ni (‘oku ha ‘eni he Taimi ‘o Tonga ‘o e ‘aho 23 ‘Okatopa 2015 ki he “Lipooti ‘Atita ki he Faka’ilo Lavulavu”). Ko e fehu’i kia ‘Akilisi, kapau koe kaiha’a ‘eni mei he pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e kakai ‘o e fonua, ko e ha ho’o tautea fe’unga ki he hia ni he ‘oku lolotonga ngaue popula ‘a e ni’ihi he ki’i kaiha’a pa’anga mo e koloa faka-tonga ‘oku matu’aki si’isi’i ange hono mahu’inga?

(viii)    Ko e fehu’i ki a ‘Akilisi, neke pole keke fai hono fakamaau’i ‘o Lavu, ka koe ha ho maheni ngaue mo poto he fatongia fakamaau?  Taumaia kuo ke Fakamaau Polisi pe Fakamaau Lahi – ko e tama fai faka’ilo pe ia, mo toutou faka’ilo ko e ‘e he kakai kehe. Pea kapau leva ‘e vakai atu ‘a e kakai ‘oku filifilimanako ho’o fai fakamaau, ‘e feefee leva ho ongoongo mo ho ngeia ko e Palemia ‘o e fonua? Ko ha me’a lelei keke Palemia pea toe fai fakamaau pe ki ho’o kau Minisita mo e kakai ‘o e fonua?

(ix)    ‘Oku ‘i ai ‘a e fekau ‘oku tuku mai ‘ehe Palemia mo ‘ene Kapineti ki he kau Ngaue Fakapule’anga mo e kakai ‘o e fonua ‘i he keisi ‘a Lavu - mou kaiha’a ke lahi pea ka ma’u kimoutolu, pea mou tangi lo’ilo’imata mo kole fakamolemole pea tuku ki he Palemia kene toki fakakaukau’i ha mou tautea. Ka e manatu’i ke mou tangi toto’e mo mamalie he ko e konga mahu’inga ia ‘o e fomila. Pea ki he kau ngaue fakapule’anga - ‘oua te mou toe muimui ki he Tu’utu’uni Founga Fakatau Koloa (Procurement Policy) ‘a e Pule’anga, he kuo seti mai ‘e Lavu ‘a e hala fononga ke mou fou ai – fakamole noa’ia pe pa’anga ‘a e fonua ka e toki tohi fakafuofua’i ha invoice ki ai ‘amuiange hange ko e founga ‘a Lavu ne fai ‘i Vava’u mo ne toutou lea’aki he letio, ke ‘uluaki fai ‘a e ngaue i aka e toki fai ‘a e ngaue fakapepa ki ai.

(x)    ‘Oku sai pe pa’usi’i ia ‘o e pule ‘a e lao (rule of law) ‘a ia ne taukave’i ‘e ‘Akilisi he ngaahi ta’u lahi. Ko e kole ko ia ‘e ‘Akilisi ke tukuange kiate ia ‘a e mafai fakamaau ‘o e Fale Alea ko e kole’i ia ‘a e maumau’i ‘a e pule ‘a e lao mo e Konisitutone ‘o e fonua.

Aofangatuku

‘Oku ‘i ai ‘a e tui ko e ‘uhinga ne kole ai ‘a ‘Akilisi ke toloi ‘a e paloti ‘o e keisi ‘o Lavu mei he ‘aho 21 ‘Okatopa ke toki fai he ‘aho 22 ‘Okatopa ke ‘i ai ha faingamalie ke nau femahino’aki ai mo e toenga ‘o e kau Minisita ke nau paloti ke ‘oua toe hoko atu ‘a e alea’i ‘o Lavu ‘i Fale Alea, neongo ne ‘osi fakaha mai ‘e he ‘Atita mo e Komiti ‘oku ‘i ai ‘a e keisi ke fakamaau’i ai ‘a Lavu.  Kapau ko ia, ko e “kaiha’asi” nai ‘eni ‘a e mafai fakamaau mo tautea ‘o e Fale Alea ke fai tokotaha pe ia ‘ehe Palemia? 

Te tau fehu’i’ia leva ‘a e tu’unga falala’anga ‘o ‘Akilisi ke kei hoko atu ko e Palemia ‘o e fonua. ‘E lava ke tau tui ko ‘ete malanga’i ‘a e fakamaau totonu mo e pule lelei ko e feinga pe ia ki he Ma’u Mafai, pea ko ‘ete a’u pe ki ai pea ‘asi mai hoto lanu totonu? Ko e me’a ne fai ‘e ‘Akilisi ‘oku ne talamai ‘oku anga’i tikiteita mo pule fakaleveleva, pea koe “pule lelei” ‘oku tau pahia he fanongo mo ‘amanaki ki ai ko e fo’i lipisitiki teuteu pe.

‘Oku lahi ange ‘a e maumau mo e moveuveu ‘oku hoko ki he kakai ‘o e fonua ‘i he fa’ahinga nga’unu fakapolitikale ko ‘eni ‘a e Palemia mo ‘ene kau Minisita mo e kau Fakafofonga Fale-Alea PTOA.

8 comments

  • Fihaki
    Fihaki Tuesday, 03 November 2015 15:06 Comment Link

    'Asili ai ko Akilisi pe ia na'a ne ma'u e fa'ahinga naunau 'o e faka'ita'i e kakai kenau tohi tangi 'ita mo laka 'ita ki palasi he taimi koee, pea kuo mapaki atu ia, ko e toenga ia koeni ko e kau lotu lelei e!

    Report
  • kite
    kite Tuesday, 03 November 2015 12:33 Comment Link

    Fiemau ke fokotuu kihe tu'i ke tukuange AE palemia mo enau kau minisita na'a nau poupoui 'AE fo'i Fai hala Ko eni he 'Oku mahino koe founga ngaue eni e fklele Aki e puleanga he tau e 4 ka hoko Mai.

    Report
  • Sifa
    Sifa Tuesday, 03 November 2015 09:42 Comment Link

    Fakaanga'i, tukuhifo'i, taamalaki pea faka'auha 'e he tangata ni (Akilisi) a Taufa'ahau Tupou IV, Hou'eiki, kau Faifekau tokolahi, kakai taautaha, pea koeni kuo ne heka ki he sea 'o faluku e mamahi 'o e kakai koia. Tau ki'i tuku pe, ke keina mamaalie 'e he'ene me'a na'e fai hono sino mo hono famili kenau 'auha. Kakai 'oku ofi kiai ne nau kaunga ki he ngaahi me'a na'ane pea 'oku ne fai, mou sio pe kapau 'oku 'ikai 'asi 'ia kinautolu he taimi ni 'e 'asi 'amui, he ko e 'Otua 'oku tau tauhi 'oku mo'ui.

    Report
  • Mark Hanson
    Mark Hanson Tuesday, 03 November 2015 09:32 Comment Link

    Fo'i fakakaukau faka'ofo'ofa ena siaafafine ke fai mo kamata ha fakataha. Fefe ke uki hifo pe kakai ki Pangai Si'i pe tu'a Falealea pe koha feitu'u ofi ai ke fai kiai e fakataha he koe feitu'u pe ia na'e fa'a uki fakataha ki ai a 'Akilisi kimu'a pea tutu a Nuku'alofa he 16/11. Kou tui 'e loto lelei pe kiai e PM he ko 'ene founga manako ia, e uki fakataha ke fakaanga'i e pule'anga mo fakakonahi e 'atamai 'oe kakai 'oku 'ikai fa'a lava 'o fakakaukau pe 'ia kinautolu.

    Report
  • siaafafine
    siaafafine Tuesday, 03 November 2015 08:43 Comment Link

    Malo totono, 'Oku ou tui ko e me'a totonu ena ke fai. Tau fei mo tu'u ke fai ha me'a he kuo lahi 'etau lotomamahi mo 'etau lau pe ka tau tu'u leva 'o fai ha me'a. Ko e fakakaukau ia 'oku lelei, melino mo fakalao.
    Fefe ketau kamata fokotu'u ha feitu'u ketau kamata fai ha talanoa fakataha ke fai ha fokotu'utu'u ?

    Report
  • totono
    totono Monday, 02 November 2015 20:53 Comment Link

    'Oku ou fokotu'u atu ki he kakai 'o e fonua ke fai ha tohi tangi ki he'ene 'Afio ke fkhifo Palemia pea tuli 'aupito 'a Lavu mei falealea

    Report
  • Mark Hanson
    Mark Hanson Monday, 02 November 2015 19:08 Comment Link

    Koe me'a eni 'oku ui koe fue e lango kae folo e kameli. 'Oku 'ikai pe pehee mai 'ehe tangata ni ia koe ha ha taha, pea mo'oni 'aupito 'aupito e lau ko eni he article ko eni. Koe siana ta'efieauna, la'e fefeka pea toe vale ngangau. Toe 'osi atu mo hono famili 'o kau he fakalele pule'anga hange ha'anau me'a. Mo'oni e lau 'ae finematu'a fakatau ika, fielau koe 'oho 'ae tu'a na'e 'ikai anga he tauhi hano kakai.
    'Ai na'a kuo taimi ke tau fai a ki he'ene lau ke tuku e lao ki tafa'aki kae fai e me'a 'oku lelei, ke fai ai leva ha vote of no confidence he taimi ni neongo 'oku te'eki 'osi hono mahina 'e 18, ke fai mo tuku ki tu'a na'a pa'ulu e fonua he fu'u luo ko ena 'oku ne keli mo 'ene kau minisita mio'i, kakaa, lotu loi moe malanga loi, ta'ekonisenisi moe matu'aki siokita. 'Oku nau pehee 'e 'eke kia hai e fu'u mamahi ko eni e kakai e fonua he fu'u me'a fulikivanu ko eni kuo nau fai. Na'e 'iai e lea 'ae tangata papalangi kihe ngaahi to'onga fakaehaua 'ae taki 'uli'uli ko ia ko Idi Amin, na'e pehee "He not only corrupted the country, he also raped the nation". Kuo tau fakaofi atu kitautolu kia Idi he taimi ni.

    Report
  • Jonah
    Jonah Monday, 02 November 2015 17:29 Comment Link

    Koe Hitler ena 'a Tonga 'o onopooni
    Hail - Hitler Pohiva

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top