Kehe Hake, Kehe Hifo: Ki'i Vakai Faka'analaiso Ni'ihi Vahenga Vava'u 16 ki he'enau Fakafofonga, 'Etuate Lavulavu ^Featured

‘Oku mahino pe foki ‘oku ‘i ai ‘enau tau’ataina ki he’enau fili pea ‘oku sai pe ia ka ‘i he taimi tatau ‘oku fepaki lahi faka’ulia ia mo e ngaahi ha’iha’i pehe ki he ngaahi fehokotaki ‘oku totonu, taau mo mahu’inga ke fai hano veteveteki he ‘oku fekaukau’aki ‘a e me’a kotoa kae tautautefito ki he mala’e ‘o e politikale. ‘I hono ‘ai mahino, na’e ‘ikai kenau mei to ki loto ke fai ‘a e fili koia ka ko e kakai ‘o e ngaahi Vahenga Fili na’a nau tu’u mei ai. ‘Ikai ngata ai ‘oku fiema’u ke fai hano siofi tau’ataina mo ‘analaiso pea ke ‘ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua he ‘oku ‘ikai koha me’a si’i ‘eni ke tukuoa’i.

‘Oku tui ta’e toe veiveiua ‘a e tokolahi ‘o e fonua ‘oku mahu’inga ke mahino ‘a e ngaahi makatu’unga ki he heke ko’eni he na’e ‘uhinga ‘a hono fili kinautolu kenau hoko ko e kau Fakafofonga Falealea Tau’ataina ‘e honau ngaahi vahenga fili ‘i he ‘uhinga ‘oku ‘ikai ha’anau pikinga ki he Paati Temokalati ‘Otu Motu Anga’ofa pehe kia Samiuela ‘Akilisi Pohiva. ‘Oku mahino lelei pe foki ‘eni ia he ko e vahenga fili kotoa pe na’e ‘i ai ‘a e fakafofonga ‘o e paati ‘a ‘Akilisi na’e kanititeiti mei ai. ‘Ikai ngata ai ka ko e loto mo e ‘amanaki ‘a e kakai fili ‘a e me’a mahu’inga taha ‘oku totonu ke ‘i mu’a ma’u pe ‘i he ‘asenita ngaue ‘a e Fakafofonga Falealea kotoa ‘o hange ko e ngaahi kaveinga mo e taumu’a ngaue ne nau malanga’i kimu’a lolotonga ‘a e kemipeini ki he fili. ‘Oku tau manatu ai ki he ongo lea Tonga ‘oku taka ko e “Hau Pea Kui” mo e “Fotu ‘a ‘Ulua pea Ngalo ‘a Tukuku”.

‘Oku ‘ikai toe faka’uli’ulilatai ‘a e mo’oni faka histolia ko’eni kuo fai hono lavaki’i ‘a e kakai fili ‘o e ngaahi vahenga fili ko’eni pehe ki he ‘amanaki ‘a e tokolahi taha ‘o e fonua ‘a ia na’a nau fili ki he kau Fakafofonga Tau’ataina. ‘Oku ‘uhinga ‘eni ki hono tuku ki he lalo tepile ‘a e ‘amanaki mo e ‘anau ‘a e si’i kakai na’a nau fakahoko ‘a e fili kae fakamu’omu’a ‘a e fiema’u mafai mo e kumi faingamalie fakafo’ituitui. Kapau tetau sio tau’ataina mo ‘analaiso ‘a e fa’ahinga nga’unu pe heke fiema’u mafai mo kumi faingamalie pehe ni pea ‘oku totonu ke tau ‘omai ha sipinga ke fai mei ai ‘a ‘etau tukufua. Kapau tetau to’o mai ‘a e Fakafofonga Falealea Tau’ataina ‘a e Vahenga Fili Vava’u 16 ‘Etuate Lavulavu ke kamata mei ai, tetau ma’u ai ‘a e kanokato ‘o e fa’ahinga natula siokita ‘oku ‘oatu ‘i ‘olunga ‘a ia ‘oku ha mai ‘ene malie pea toe lesoni.

‘Oku mahino pe foki ‘a e tu’unga ia ‘o Vava’u talu mei tuai mo ’enau loto ke poupou ma’u pe ‘a Vava’u ki he Hou’eiki. ‘Oku ‘ikai foki ke tui ‘a e tokolahi taha ‘o e kakai ‘o Vava’u ki he Paati ‘Otumotu Anga’ofa mo ‘enau founga ngaue pehe kia Samiuela ‘Akilisi Pohiva pea na’e ha pe ia ‘i he ola ‘o e ngaahi fili Falealea ki mu’a atu pehe ki he fili ‘o e ‘aho 27 ‘o Novema 2014. ‘Oku tali pe ‘e Vava’u ia ‘a e fa’unga faka politikale mo e liliu faka temokalati ‘oku fakahoko ka koe ta tu’o fiha ‘eni ‘a e folau atu ‘a ‘Akilisi Pohiva ki Vava’u mo e ‘ikai pe ke tu’u ha’a ne fakakaukau. ‘E mahu’inga fau foki ke faka’apa’apa’i ‘a e tefito’i tui mo e ‘uhinga faka politikale ‘oku taukave’i ‘e he kakai ‘o Vava’u he ‘oku ‘i ai ‘enau tau’ataina mo totonu kiai. Kaikehe ‘oku tau ma’u pe heni ‘a e tali mo’oni ‘a ia ‘oku ‘ikai loto ‘a e kakai ‘o e vahenga fili Vava’u 16 ke heke ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘o kau mo ‘Akilisi Pohiva. Kapau na’a nau loto pehe na’a nau mei fili mai ‘e kinautolu ‘a ‘Ipeni Siale ‘a ia ko e kanititeiti ia ‘a e Paati ‘Otumotu Anga’ofa mei he Vahenga Fili ko’eni.

Kaikehe, kapau ‘e toe fakaloloto atu ‘a ‘etau fekumi te atu toe ‘omai mo e kaveinga ko’eni ke fai hano vakai’i. Na’e tu’utu’uni ‘e he Fakamaau’anga Tangi ‘i he ‘aho 28 ‘o ‘Okatopa 2014 ke mavahe ‘a ‘Etuate Lavulavu mei he Senita Fakafonua ‘a Tonga pea na’e toe fakahoko mo e kole ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘i he ‘aho 12 ‘o Tisema ki he Kapineti ‘a ia ko e ‘aho ia na’e tu’utu’uni ai ‘e he Fakamaau’anga Tangi ke mavahe ai mei he Senita pea na’e ‘ikai ke tali ‘e he Kapineti ‘o makatu’unga ‘i he ‘ikai hano mafai kene uesia ‘a e Tu’utu’uni faka Fakamaau’anga fakatatau ki he Lao ‘o e fonua. ‘Oku malie he ko e lolotonga ‘eni ‘oku toutou ‘asi mai ‘a ‘Etuate Lavulavu he Televisone mo e Letio pehe ki he Nusipepa ‘o fakafofonga’i ‘a e kulupu ‘a e kau Fakafofonga Falealea Tau’ataina pehe ki he’enau tukupa ke nga’unu ke kau mo e Hou’eiki Nopele. ‘I he taimi tatau ‘oku malava ke sio atu ‘a e tokotaha kotoa ‘o ‘ilo ‘a ‘ene ‘asenita fakafo’ituitui ko ‘ene ngaue’aki hono tu’unga Fakafofonga Tau’ataina ke pakeini (bargain) ‘aki ‘o ‘uhinga ke foki ‘o hoko atu ‘ene ma’u ta’e fakalao ‘a e koloa ‘a e fonua neongo ‘a e tu’utu’uni aofangatuku kiai ‘a e Fakamaau’anga ma’olunga taha ‘o e fonua.

‘Oku ‘i ai foki mo e fakamatala falala’anga na’e pehe ko e konga ia ‘o e felotoi ‘a Samiuela ‘Akilisi Pohiva pea mo ‘Etuate Lavulavu ke to e fakafoki anga ‘a e Senita Fakafonua kiate ia pehe kene hoko ko e Minisita ki he Ngaahi Ngaue Lalahi ‘a e Pule’anga kapau ‘e heke ange ‘o fili ma’ana ‘i he fili Palemia. ‘Oku toe fakatupu fifili lahi mo fakalilifu he na’e ngaue’aki ‘e ‘Etuate Lavulavu ‘a e ngaahi me’a ngaue ‘a e Pule’anga ki he’ene tanuhala kimu’a he fili pea to ai ki tahi ‘i he kolo ko’eni ko Feletoa ‘i Vava’u ‘o ta’e’aonga ‘aupito ‘a e taha ‘o e ongo loli uta maka ‘a e Pule’anga ‘i Vava’u ‘a ia ‘oku fakafuofua hono mahu’inga ki he pa’anga ‘e tahakilu TOP 100,000. ‘Oku ‘oatu fakapatonu ai heni mo e fehu’i pe ‘e malava nai ke hoko atu ha ngaue ‘a e Pule’anga fo’ou ko’eni ki hono ‘eke ‘o e maumau ko’eni ki he koloa ‘a e Pule’anga mo e fonua ‘a ia na’e feinga ‘a e Pule’anga ‘o Tu’ivakano ke ma’u mai ke fakahoko ‘aki ‘a e ngaue fakalakalaka ‘a e fonua. ‘Oku ‘i ai ‘a e fokotu’u mamafa heni ki he Pule’anga fo’ou ke hoko atu ‘a e ngaue ko’eni ke hohoa tatau mo hono tu’uaki ‘o e fakamaau totonu.

Na’e toe malanga poupou foki ‘a ‘Etuate Lavulavu kia Samiu Vaipulu ‘i he ‘aho na’e fakahoko ai ‘a e fili Palemia pea ko e fakaloloma taha ko’ene ha mahino mai mei he kakano ‘o ‘ene malanga ‘a ‘ene hekeheka he funga ‘aa pea mahino mo e’a ki he kakai ‘o e fonua ‘i he levolo kotoa ‘a e lavaki ‘oku toka malumu kene fakahoko ki si’i Samiu Vaipulu mo e Hou’eiki Nopele ‘o e fonua. ‘Ikai ngata ai ka koe malanga lavaki’i mo ma’ulalo taha ‘eni mo takihala kuo fakahoko ‘iha fili Palemia. ‘Oku ‘uhinga ‘eni ki he faka’ofa ‘a ‘ene ‘ilo ki he histolia ‘o e fonua pea mo hono takihala’i mo toho ke ha ngali fakaoli pe fakakata ‘a e mamaha ‘a ‘ene ‘ilo tukukehe ange ‘a e ha mahino mai pe ‘a e tafa’aki ia ‘e heke ‘o fili kiai. ‘Oku ‘ikai foki ke sola ‘a Tonga ni ki he Fakafofonga ni ka ‘oku ‘oku toe faka’ohovale ki Tonga ni kotoa hono kei ‘omai ‘e he kakai ‘o e vahenga fili Vava’u 16 ‘a e tangata ni.

‘Oku malava noa ke tau pehe na’e ‘uhinga ‘a ‘ene heke ki he tafa’aki ‘a ‘Akilisi mo e paati ko ‘ene mamahi ‘i hono fakahoko ‘e he Pule’anga ‘o e ‘aho koia hono fatongia totonu fakatatau ki he Lao ‘o e fonua fekau’aki mo e Senita Fakafonua kae ‘ikai ko’ene ‘asenita siokita mo fakafo’ituitui. ‘Ikai ngata ai ka ko’ene feinga ta’e’unua ki he tu’unga Minisita ki he Ngaahi Ngaue Lalahi kene tu’usi ta’e fakaongonoa ai ‘a hono toe hoko atu ha ngaue moha ‘eke ‘a e mamau ki he loli ‘a e Pule’anga ‘i he’ene ngaue pango ne fakahoko. ‘Oku toe mahino foki mo e ‘ekuasi ki he heke na’a ne fakahoko na’e ‘uhinga ko e tafa’aki ‘a ‘Akilisi ‘e fakapapau’i tenau tali lelei ‘a ‘ene ‘asenita fakafo’ituitui ‘o makatu’unga ‘i he’enau feinga vavale (desperate) ke ma’u ‘a e tu’unga Palemia ‘o e fonua. Na’e natula tatau mo e heke ‘a e kau Fakafofonga Tau’ataina kehe ka ‘e toki fakahoko hano siofi tau’ataina mo ‘analaiso ‘a mui ange. Kaikehe, ko e fa’ahinga politiki ‘eni ‘oku ui ‘e he kau papalangi ko e politiki ‘uli (dirty politics) ‘a e fili ki he’ete fiema’u fakataautaha kae tuku ‘a e kakai na’a nau fakahoko ‘a e fili mo e tefito’i tui ‘oku nau fakata’ane mai ai hange ne lave’i atu ‘i ‘olunga.

‘Oku ‘i ai leva ‘a e fifili ki he hoko atu ko’eni ki he Pule’anga fo’ou pehe ki he tailiili na’a toe fakafoki ‘e he Pule’anga fo’ou ko’eni ‘a e Senita Fakafonua ‘a Tonga ki he Minisita fo’ou ko’eni neongo ‘e ta’e fakalao ka hoko ‘eni. ‘Ikai ngata ai ka ko hono tata’o ke ‘oua ‘e toe hoko atu ha ngaue ki hono ‘eke ‘a e maumau ki he loli mahu’inga taha kilu ‘a e Pule’anga. Kapau ‘e hoko ‘eni pea ‘e ha mahino mai leva mei ai ‘a e fepakipaki ‘a e fatongia mo e me’a totonu mo faka Lao (conflict of interests) pehe ki he faihala (corruption) ‘a ia ‘oku fu’u fakalilifu ki he fonua fakalukufua ke hoko pongipongia ha me’a pehe ni. Ko e ta’u ‘aki ‘eni ‘e meimei ono ‘a e nofo ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘i he Senita Fakafonua mo e ‘ikai ha peni ‘ulu’uli ’e taha ‘e ma’u mei ai ‘e he Pule’anga. ‘Ikai ngata ai na’e toe feinga ‘a e Pule’anga mo e Falealea ke fakafoki mai ‘a e koloa ko’eni ‘o kau ai mo e ta’e fiemalie lahi ‘a e Pule’anga Siapani ki hono toe tuku ki tu’a ‘a ‘enau tokoni ki he fonua he na’e ‘i ai ‘a e taumu’a mo e ‘uhinga lelei kiai fakatatau ki he aleapau (Note of Exchange) mo e Pule’anga ‘o e ‘aho koia ‘i he ta’u 1989.

‘Oku toe fakaoli ange mo fakatupu fifili he ko Palemia ‘o e ‘aho ni Samiuela ‘Akilisi Pohiva na’e taaimu’a mo kaikaila le’olahi taha ‘i Falealea ‘i hono teke ke fai mo fakahoko ‘e he Pule’anga ha ngaue ke fakafoki mai ‘a e Senita Fakafonua meia ‘Etuate Lavulavu he ko e koloa ia ‘a e kakai ‘o e fonua mo e Pule’anga. ‘Oku malie foki he kuo takanga ‘a pipi mo kahi pea kuo kehe ‘eni kuonga pea ha mahino mai ai ‘a e fo’i mo’oni ‘oku pehe ‘oku “kehe ‘a e lea ‘o e hifo mo e hake”.



Source: Nusipepa Talaki Tusite 27 Sanuali, 2015, Pasina 18