Vakai Mei he Tapa'i Laini ki he Ngaahi Feme’a’aki ‘i Fale Alea – Pulelulu 17 Sune 2015 ^Featured

Na'e 'oatu foki 'i he kamata'anga 'o e kolomu ko'eni 'a hono 'analaiso mo e vakai ki he feme'a'aki 'a e Fale Alea 'i he 'aho 15 mo e 16 'o Sune 2015 pea ko'ene hoko atu 'eni 'o hange ko e tukupa na'e fakahoko atu 'i he 'uluaki kamata 'a e kolomu ko'eni. Ko e anga 'eni 'a e vakai faka'analaiso na'e anga pehe ni;

•    Fokotu’u ‘e Vaea ke kau mai ‘a e Komisiona Polisi he alea’i ‘o e Patiseti ‘o e kau Polisi he ‘oku ‘ikai ha mafai ia ‘o e Minisita Polisi ‘i he Lao ki he Polisi. ‘Oku te’eki ha me’a pehe he hisitolia ‘o e Falealea ke hu ha taha mei tu’a ‘o kau ki he alea’i ‘o e Patiseti he Fale Alea – ne ‘ai’ainoa’ia ‘a Vaea he fo’i me’a ko ‘eni?

•    Na'e ngaue’aki ‘e Vuna ‘a e lea ko e “me’apango” ‘o faka’uhinga ne vale ‘a e Hou’eiki Minisita mo Fakafofonga Falealea ‘o e 2010 ne nau fakapaasi ‘a e Lao ki he Polisi. ‘Oku tonu ke tokanga ‘a e Fakafofonga Minisita ko ‘eni he ‘e lava ke tukuaki’i ia ki he lea vale, fieme’a, laulaunoa, fiepoto mo ta’e faka’apa’apa he ne kau pe mo ‘Akilisi Pohiva, Palemia nene fili ‘a Vuna ke Minisita Lao, he fakapaasi ‘a e Lao Polisi he 2010. 

Na'e fokotu’u mai ‘e Samiu Vaipulu ke kole fakamolemole ‘a Vuna ka e talamai ‘e Vuna ia ke tuku ‘a e “pango” ka e ngaue’aki ‘a e fo’i le a ko e “kovi”, pea ne fiema’u ‘e Samiu ke vakai’i a ke launga’i ‘a Vuna ki he Komiti ‘Ulungaanga (Privilege Committee) ‘a e Falealea he ‘oku tukuhifo ‘e Vuna ‘a e ngeia ‘o e Fale Alea. Kapau ‘e fai ‘a e launga ko ‘eni, pea ‘efihia ‘a Vuva ai, ‘e tonu nai ke to’o mei he tu’unga Minisita Lao?  

•    ‘Eke’i ‘e he Tuiha’ateiho pe ko hai tene totongi ‘a e USD$120,000 (pa’anga Tonga nai ‘e $234,000) ki he Makasini Forbes ki ha faka’eke’eke ‘o e Palemia. ‘O fakatatau ki he ngaahi lipooti he metia, ko e faka’eke’eke ko ‘eni ne fakataumu’a pe ia ki he me’a ‘e 2 – ko e hala ne fou mai ai ‘a ‘Akilisi ‘o taki he temokalati mo e hilifaki kalauni.

Na'e fakaha ‘e ‘Aisake ko e tu’uaki lelei ‘eni ‘o e fonua, ka ko e fehu’i, ne ‘ai ‘eni ke tu’uaki ‘a e fonua pe ko e tu’uaki pe ‘o Akilisi ke tu’u ‘i he hisitolia ko ia nene tofa ‘a e hala ki he temokalati ‘i Tonga ni? Ka ko e liliu mo e hala ki he temokalati ‘oku ‘ikai ko ‘Akilisi ia – ko e tokolahi pea tautautefito kia Kingi Siaosi V ne lava ai, ka ko e lea kotoa pe ‘a Akilisi he ‘ene folau ki muli ki he ngaahi fakataha ‘o kau ai ‘e ne folau fakamuimui ki Fisi he mahina kuo ‘osi ‘oku kau ai ‘e ne taki ‘a Tonga ni ki he temokalati.

‘Oku tonu ke manatu’i ‘e Akilisi ko ‘ene a’u ki he Palemia ko e poupou ki ai a e kau Fakafofonga Tau’ataina – pea ‘oku to e fakamanatu atu kia Akilisi ke ‘oua na’a ngalo ‘a Futa Helu, ‘Amanaki Havea, Patele Finau, Kingi Siaosi V mo e tokolahi ne nau teke ‘a e temokalati pea ‘oua na’a ke tala ko ko e pe ne lava ai……pea tuku ki he hisitolia kene tohi koe, ka ‘oku ‘ikai ko koe ‘oku ke tohi ‘a e hisitolia.     

•    Tala e ‘Akilisi oku ma’ulalo ange a e ako he taimi ni, he ngaahi ta’u koee kuo maliu atu, pea fiema’u ke toe vakai’i a e founga sivi, ka e taukave ‘a Vaea ‘oku ‘uhinga Lelei pe a e liliu ‘i he founga ‘a’ahi sivi ne fai he ngaahi ta’u kuo maliu atu he ne kau ki ai ‘a e kau poto lalahi ‘o Tonga ni he mala’e ‘o e ako hange ko Dr ‘Ana Taufeulungaki, Dr Visesio Pongi mo e ni’ihi poto kehe. Ko e kole ki he Palemia ke fakama’ala’ala mai ‘a e me’a ko ‘eni – ko ‘ene ‘uhinga ma’a pe pe ko e fakaavaava ‘eni ‘a e matapa ke fakahu mai ai ‘a e polokalama fakaako ‘a hono foha ko Siaosi Pohiva mo hono kaume’a ko Piveni Piukala ke fakalele’aki ‘a e ako ‘i Tonga ni? Kuo toutou ‘ohake ‘a e me’a ni he mitia.    

•    ‘Ohake ‘e Samiu Vaipulu ‘a e hoha’a mei he fokotu’u ‘a e pule’anga ke to’o mei he ngaahi  pangike ‘o e seniti ‘e 2 nai mei he pa’anga kotoa pe ‘e talafi mai ‘e ho tau kainga ki Tonga ni pe talafi mei Tonga ni ki muli – he kuo pau ke hanga ‘ehe ngaahi Pangike ‘o hilifaki ha ngaahi totongi fees kehekehe ke fetongi’aki ‘a e pa’anga ‘oku nau to’o mei he ‘inasi tupu ‘o e pangike. ‘E lava ke to’o pe ia ‘e he ngaahi pangike mei he pa’anga ‘a e kakai ‘o ‘ikai ke nau ‘ilo ki ai.  ‘Oku anga’i peepee (naïve) ‘a ‘Akilisi mo ‘Aisake kapau tena tui ‘e to’o noa’ia pe ‘ehe ngaahi Pangike ‘a e seniti mei he ’enau tupu ‘o ‘ikai fetongi mai mei he kakai, he ‘oku ‘ikai ko ha ngaahi kautaha lotu faka-kalisitiane kinautolu, ko e ngaahi fu’u kautaha fakatupu (mo inu) pa’anga.

•    Kole ‘a e Tu’ilakepa ke ta’ofi ‘a e nonofo kovi he Potungaue Polisi. Ko e kole Lelei ‘eni, ka e fefe ‘a e kau Fakafofonga mo e kau Minisita ‘oku nau mo’ua mo fakaifoifokai he ngaahi fo’i ‘aliaki manako (hobby) ko ‘eni?  Ngofua pe kinautolu ia? Mo’oni ‘a e lau ‘a Lavu - malie mo to e lelesoni e!.

•    Mahino pe ‘a e ‘ikai mahino ki he kau Fakafofonga ‘a e faikehekehe ‘o e ngaahi Potungaue Polisi, Tamate Afi & Pilisone – tokolahi ‘oku nau pehe ko e potungaue pe ‘e taha. Ko e ngaahi potungaue kehekehe ‘eni, nau Komisiona kehekehe, lao kehekehe mo tu’utu’uni kehekehe ka nau Minisita Taha pe. ‘Oku hanga ‘e he Patiseti ‘a ia ‘oku fakataha’i pe ho nau pa’anga ngaue ‘o fakatolonga’i ‘a e fo’i ta’emahino ko ‘eni.

•    Ne ‘eke ‘e he Palemia ki he Tu’iha’ateiho pe kuo “fakafoki ange ‘ene pekenene” – ko e me’a ma’ulalo ‘aupito ‘eni, pea mole mo e ngeia ‘o e lakanga Palemia he ‘ene ‘eke fakatamaiki ko ‘eni. ‘Oku tonu ke mahino kia ‘Akilisi ‘oku ‘ikai ke kei taki he kau fakaanga ka ko e Palemia ia ‘o e fonua. ‘Oku fiema’u kene li’aki hono ‘Akilisi, kane tui ‘a e teunga langilangi’ia mo molumalu ‘o e Palemia he taimi kotoa.

•    Ngaue’aki ‘e Akilisi ‘a e lea ko e “ngangana” ki he fanau ako ‘oku nau to mei he ngaahi sivi fakaako. Ko e lea ma’ulalo ‘eni ke ngaue’aki ‘e he Palemia ki he kakai mo e hakotupu ‘o e fonua. Ko e lea ngangana ‘oku anga maheni ‘a hono ngaue‘aki pe ki he fo’i ‘akau kei mui pe fu’u momoho kuo to mei he fu’u ‘akau ne nau piki ai – ko ia ‘oku tonu ke toe tokanga ange (more sensitive) ‘a e Palemia ki he lea ‘oku ne ngaue’aki ki he kakai mo e hakotupu ‘o e fonua. Pea fielau ‘a e ngaue’aki he ’ene kau minisita (hange ko Vuna) ‘a e lea ta’e faka’apa’apa ‘i he tipeiti he Falealea - ko e ako tonu pe mei he Palemia, pea ko e ta sipinga kovi ia ki he kakai mo e hakotupu ‘o e fonua.

Teu Toki Hoko Atu