Fa'unga Fale Alea 'o Tonga ^Featured

Ko e founga faka Uesiminisitā (Westminster Model) foki ko e tuku’au mai mei Pilitānia Lahi ‘oku ua ‘a e Falealea ‘a ia ‘oku fa’a ui ko e Fale ‘i ‘Olunga (Upper House) pea mo e Fale ‘i Lalo (Lower House) pea ‘oku kehekehe pe hono ui ‘e he ngaahi fonua uesite lahi ‘a ia ‘oku ui ‘i Pilitānia ko e Fale ‘o e Hou’eiki (House of Lords) mo e Fale ‘o e Kakai (House of Commons) pea ui ‘i ‘Aositelelia ko e Fale ‘o e Kau Fakafofonga (House of Representatives) mo e Seneti (Senate) pe koe Fale ‘o e kau Senatoa pea ‘oku ui ‘i ‘Amelika ko e Falealea ‘o e Kakai (Congress) mo e Fale ‘o e kau Senatoa (Senate).

Neongo ‘a e ua ‘a e Fale ‘i he ngaahi fonua temokalati lalahi ‘o hange ko ‘Amelika, Pilitania, mo ‘Aositelelia, ka ‘oku nau fatongia’aki pe ki hono fakapapau’i ko e ngaahi ngaue mo e lao ‘o e fonua ‘oku malava ke fepoupouaki ‘a e ongo fale ‘i hono fakapapau’i pe ko hono sivisivi’i ‘e he Fale ‘i ‘olunga ‘a e ngaue ‘a e Fale ‘i lalo pe ko hono aofangatuku ‘ehe Fale ‘i Lalo ‘a e ngaue ‘a Fale ‘i ‘olunga ‘o makatu’unga pe ‘i he ngaahi tu’utu’uni ngāue ‘a e fonua takitaha ‘a ia ‘oku fa’a ui fakapapalangi ko e check and balance ‘i he ‘uhinga ke ma’u ‘a e fetaliui’aki (transparency). Ko e lahi taha foki ‘o e ngaahi fonua tatau pe he lalahi mo iiki, tu’umalie mo masiva ‘oku nau ngaue’aki ‘a e Fale ‘e taha kae tauatautefito ki he ngaahi fonua na’anau muimui he founga pule faka Kominiusi (Communism).

Ka neongo kotoa ‘eni ‘oku lahi taha ke fakatefito kotoa ‘a e ngāue faka Falealea tatau pe ‘a e ongo founga Falealea ‘i he fa’unga fakapaati (party system) ‘a ia ko e Fakafofonga Falealea kotoa kuopau ke kau ia ki ha fa’ahi faka politikale neongo ‘oku hoko pe ‘i he taimi lahi ke tu’u tau’ataina (Independent) ‘a e kau Fakafofonga Falealea ‘i he ngaahi fonua lahi kau ai mo Tonga ni. ‘Oku mahino pe foki ‘a e ngaahi fonua kominiusi ‘oku nau ngaue’aki pe ‘a e Fale ‘e taha ka ‘e nofo taha pe ‘a e fakalavelave ni ‘i he ngaahi fonua temokalati ‘a ia ‘oku tau angamaheni moia tautautefito ki hotau ki’i fonua ni mo e mahu’inga ‘etau lalaka atu he fa’unga fo’ou faka temokalati ‘a ia ‘oku tau fe’ao atu mo ia mo e fiema’u ke tau siosio lelei ki he ngaahi ‘elemeniti ‘oku fe’unga mo taau moe tu’unga faka tukufakaholo, sosiale, ikonomika ‘o hotau ki’i fonua masiva ni.

‘I he founga ‘oku ngaue’aki ‘e Tonga ni hange koia ne toe fakalelei mai ‘i he liliu faka politikale kuo tau lalaka mai moia, ‘oku tau ngaue’aki pe ‘a e Fale ‘e Taha ‘a ia ‘oku hū katoa mai pe ki Falealea ‘a e Hou’eiki Fakafofonga kuo fili tatau pe he tafa’aki ‘a e Hou’eiki Nopele mo e Kakai pea mei ai leva hono fili ‘o e Palemia mo e Pule’anga pea hoko leva ‘a e toenga ‘o hangē ha fa’ahi fakaanga neongo ‘oku ‘ikai ke faka’ofisiale ‘a e ngaue faka paati ‘i hotau ki’i fonua ni. 'Oku te’eki ai ke fakatoka ki he’etau Konisitutone ‘a e sisitemi fakapaati pea ‘i he’ene pehē ‘oku tau kei hoko pe koe Fale ‘e taha pea hangē leva ‘a e toenga ‘o e kau fakafofonga ‘oku ‘ikai kau ki he Pule’anga ha Fa’ahi Fakaanga ‘o hangē koia ‘oku hoko he ngaahi fonua ‘oku nau ngaue’aki ‘a e sisitemi faka paati.

FATONGIA 'O HA FA'AHI FAKAANGA

Ko e fatongia tefito foki ‘o e fa’ahi fakaanga ko hono fehu’ia (questioning) ‘a e Pule’anga ‘o e ‘aho koia pea fakapapau’i ‘oku nau muimui ki he ngaahi tu’utu’uni ngaue faka pule’anga mo e Lao ‘o e fonua (accountability). Neongo ‘oku te’eki faka’ofisiale ‘a e sisitemi faka paati ‘i Tonga ni ka ‘oku kei mahu’inga pe foki ‘a e sino ko’eni ‘oku nau fakahoko ‘a e fatongia fakaanga ‘o hange pe foki ‘oku nau toutou fakatokanga ki he Pule’anga ‘o e ‘aho koia ke ‘oua tenau fu’u tō ki tu’a pe fu’u tō ki loto ka nau luelue pe he laini. Ko e fakaanga ko e fatongia mahu’inga mo e tukufakaholo faka Falealea fakamamani lahi pea kuo pau koe fakaanga ke langahake (constructive) ke hoko koha fakalelei pe tokoni ki he ngaahi ngāue ‘a e Pule’anga ‘oku fakahoko kae tumu’aki ‘aki foki ai ‘a ‘ene lelei ki he kakai ‘o e fonua fakalukufua.

‘Oku fehu’ia lahi foki ‘e he kakai ‘o e fonua he taimi lahi ‘i he’enau fanongo tonu ki hono fakamafola fakahangatonu koia ‘o e feme’a’aki ‘i he Falealea ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e tipeiti ‘i he fale pea ‘ohake ai moe tu’unga faka’apa’apa ‘oku fakahoko’aki ‘a e feme’a’aki ‘o fakahoa ki he tu’unga ‘etau nofo ‘i he sosaieti. ‘Oku faka’amu foki ‘a e fakalavelave ni ke fakamahino neongo ‘a e ngali ‘oku tō kitu’a ‘a e feme’a’aaki ‘o fakatatau ki he anga ‘etau nofo fakafonua mo e faka’apa’apa ka ‘oku ‘ikai toe kehe ha Falealea ia ‘i mamani ‘i he founga moe natula ‘oku fakahoko’aki ‘a e feme’a’aki. ‘Oku ‘uhinga foki ‘eni ki he fefeka ‘a e tipeiti moe ngaahi lea mālohi mo ta’eufi ‘oku ‘ohake ‘i he feinga ke fakamahino mo fakama’ala’ala ha faka’uhinga pe poini.

‘Oku toe malie foki he ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e le’olahi, lea fefeka mo malohi pehē ki he ta’eufi kene talamai ‘oku mo’oni ha ‘uhinga pe ‘oku tonu ha fakakaukau pe poini he ‘oku makatu’unga pe ia he kakano ‘o e fakamalanga ‘oku fakahoko moe ngaahi ‘uhinga poupou ‘oku ‘omai fakataha moha fakamalanga. ‘Oku ‘i ai foki ‘a e ngaahi founga faka politikale (political tactics) faka tipeiti ‘oku ngaue’aki ‘a ia ko hono fakahoko ‘a e fakamalanga he founga mokomoko mo faka’apa’apa ‘o natula fakahekeheke nai pea ‘oku malava kene tohoaki’i (convincing) ‘a e fa’ahi ‘e taha ke tali ha fokotu’u pe fakakaukau ‘a ia ‘e kaunga lelei ki he fonua mo hono kakai. ‘Oku mahino lelei pe foki ‘oku tau kei tangata pē pea koe natula fakatangata pe foki ke tau malele ki ha fakafotunga ‘oku fakamatāpule mo ongo faka’ofa kae ‘ikai ko hano fakahoko mai ‘i ha founga tukuhifo mo fakatupu loto mamahi ki ha ni’ihi pe koha kulupu.

‘Oku ‘i ai ‘etau ongo lea Tonga ‘oku taka ‘o pehee; “’Oku kehe e Lea e Hifo moe Hake” mo e “Fakaanga Tefito’i Niu” ‘a ia ‘oku na mei natula tatau ‘i e ‘uhinga ko’eni. ‘Oku faingofua ‘a e fakaanga ka ‘oku mahu’inga kete ‘ilo lelei ‘a e ngaahi makatu’unga ‘oku fakahoko ‘aki ‘ete fakaanga ka ‘oku ‘ikai koe fai ‘i he loto tangia moe ‘ikai ke fakapapau’i. Ko e taimi lahi ‘oku fesitu’a’aki ‘a e fakaanga mo ‘ete ma’u moe me’a ‘oku lolotonga hoko pea iku ai ki he longoa’a moe ma’uhala ‘o tupu ai ‘a e moveuveu ‘i ha fa’ahinga kupu pe he sosaieti. Hange koe “Fakaanga Tefito’i Niu”, ‘oku ‘uhinga ia ki he fakaanga ‘a ha tangata ‘oku nofo pe ‘i he lalo niu ‘o ‘ikai kene maa’usia ‘a e faingata’a’ia ‘a e tangata ‘oku lolotonga kaka he ‘oku mole hono ivi he kaka kae tali inu pe ‘a e tangata ‘oku nofo ‘i lalo ‘i he tefito’i niu mo fakaanga.