Ko e pa’anga nai mei fē ‘e fai ‘aki e tanu hala? ^Featured

‘Oku mahino ki he Kolomu Filihi ‘oku ‘ikai puli ‘a e mahu’inga ke tanu ‘a e ngaahi hala ‘o e ‘Otu Tonga ni pea ‘oku ‘ikai ha taha ia ‘e ‘ikai loto ke tanu ‘a e ngaahi hala ngoue, ngaahi hala ki he ngaahi kolo, ngaahi hala ‘o e ngaahi kolo, ngaahi hala ‘i he ngaahi kolomu’a, ngaahi hala ki he ngaahi matanga mo e hala ngaahi kotoa pea koe fatongia ia ‘o e Pule’anga ke fai.

‘Oku fakamalo’ia ‘a e ngaue ia ko’eni ‘oku ‘amanaki fakahoko pea neongo ‘oku kei taukave pe ‘a e tokolahi ‘o kau ai ‘a e Kolomu ni ‘oku ‘ikai koe fiema’u vivili ‘eni ‘a e fonua ka ‘oku ‘ikai puli ‘oku ‘aonga lahi ‘eni ki he langa fakalakalaka mo e tu’unga faka-‘ikonomika ‘o e fonua ‘i he tafa’aki ‘e ni’ihi pe.

‘Oku mahino ‘i he taimi tatau koe patiseti ‘a e fonua ki he ta’u 2019/2020 na’e fe’unga mo e pa’anga ‘e $599.27 miliona pea na’e ui ‘a e patiseti ko’eni ‘e he Palēmia ‘o e ‘aho ni Pōhiva Tui’onetoa he koia na’e Minisitā Pa’anga ‘i he taimi koia koe Patiseki Hafekasi.

Na’e ‘uhinga ‘a Tui’onetoa he koe peseti pe ‘e 51% ‘o e patiseti ko’eni na’e malava ke fakapa’anga ‘e he Pule’anga Tonga ‘a ia koe pa’anga pe ‘e $305 miliona pea koe peseti leva ‘e 49% ‘a ia koe pa’anga ia ‘e $294.27 miliona na’e fakapa’anga ia mei he ngaahi fonua muli mo e ngaahi kautaha tokoni (budget support).

Ko e patiseti tanuhala ‘a e Pule’anga ‘o e ‘aho ni ‘oku fakafuofua ‘e nofo ‘i he pa’anga nai ‘e $200 miliona pe lahi hake ‘o hangē koe ngaahi fakamatala ‘oku tuku mai ‘i he ngaahi mītia ‘a ia koe peseti ia ‘e 61% ‘o e pa’anga ‘oku malava ke fakapa’anga ‘e he Pule’anga kapau tetau nofo he fika ‘o e Patiseti ‘o e 2019/2020 he kuopau ‘e ‘ikai fu’u mavahe 'a e lahi 'o e patiseti 2020/2021 mei ai ‘o hangē ko’ene tukutuku’au mai.

Ko e peseti leva ‘e 39% ‘a e pa’anga ‘oku malava ‘e he fonua ke fakapa’anga ‘a ia ko e pa’anga ia ‘e $105 miliona ‘e tuku ki he toenga ‘o e ngaahi ngaue mo e fiema’u ‘a e fonua.

‘Oku ‘osi mahino ‘a e ngaahi ‘elia ia ‘oku fakapa’anga ‘e he ngaahi tokoni (budget support) pea ‘e nofo taha pe ai ‘a e tokoni ia hangē koe anga maheni pea ‘oku tu’unga ai ‘a e fifili ‘a e Kolomu Filihi ke tau filihi ange mu’a pe ko e pa’anga ko’eni fē ‘e hū mai kene tatapuni ‘a e ngaahi ava ko’eni.

'I he taimi tatau 'oku toe 'i ai pe moe tokoni 'a e ngaahi kautaha fakavaha'a pule'anga ki hono tanu mo fakalelei 'o e ngaahi hala pule'anga.

‘I hono fakalea ‘e taha ‘oku fehu’ia pe ko e pa’anga mei fē ‘oku ‘amanki fai ‘aki ‘a e polokalama tanuhala ko’eni?.

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi pa’anga mei he ngaahi ‘inivesimeni ‘a e fonua ‘o kau kiai ‘a e pa’anga talifaki ‘i he Pangike Pule (foreign reserve), pa’anga ki he ngaahi me’a fakatu’upakē (emergency fund) mo e ngaahi ‘inivesimeni kehe ‘a e Pule’anga ka ‘oku mahino ‘oku ‘i ai foki ‘a e taumu’a ia ‘o e ngaahi pa’anga ko’eni mo hono ngaahi lao mo e tu’utu’uni.

‘I he taimi tatau ‘oku ‘ikai ke hiki ki ‘olunga ‘a e ‘ikonomika ‘o e fonua pe ‘oku ‘i ai ha hū ’anga pa’anga ‘ilonga mo lahi makehe ange ‘a e fonua pe ‘oku toe liuliunga ‘a e tanaki tukuhau ‘a e fonua pea ‘oku ‘uhinga pehe ‘a e fifili.

Tukukehe ange kapau kuo ma’u ha maka koloa fakaenatula ia ‘i he fonua ni ka ‘oku ‘ikai ‘ilo ki ai ‘a e Kolomu ni pea 'oku fai e 'amanaki 'oku 'ikai tataka ha loto heni ka 'oku fai 'a e fifili.

‘Oku fai ‘a e poupou ki he langafonua ‘oku fai ka ‘oku tui ‘a e Kolomu ni ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e fonua mo e kau tanaki tukuhau ke ‘ilo ki he founga hono fakamoleki ‘enau pa’anga.