Felekeu pea ‘ikai ke mahino tu'unga tataki hotau Pule’anga ^Featured

 Kuo a’u ‘a Tonga ni 'i he vakai 'a e Kolomu Filihi ki he tu’unga’oku felekeu mo’oni ‘a e founga hono fakalele ‘o e ngaahi ngāue 'a e Pule’anga pea koe tu'unga ma'ulalo taha 'eni kuo tau a'u ki ai he ‘oku ‘ikai ke mahino ia pe kohai ‘oku ne tataki ‘a e Pule’anga ‘i he ngaahi ‘aho ni.

‘Oku hangē ‘a e folau hotau vaka ha vaka ‘oku tētē noa’ia pe ‘o ‘ikai ha mape folau pea koe fakatamaki mo’oni ‘eni kuo fononga atu ai ‘a e fonua pea 'oku totonu ke tau tokanga 'o 'ikai ke tukunoa'i.

‘Oku mahino ‘a e tu’unga fakamo’ui lelei ia ‘oku ‘i ai ‘a e Palēmia ‘a ia koe ‘Eiki Vaka ia ‘o e vaka ‘o e Pule’anga mo e fonua ka ‘oku ‘ikai ha fu’u kehekehe ia kapau na’e mo’ui lelei pe ia he koe talu’ene hopo hake ki he fohe mo e felekeu ‘a e me’a lahi pea ‘ikai ke mahino ‘a e tu'unga 'oku 'i ai 'ene fai tu'utu'uni ka 'oku fai fakapuhopuha'a, fakakouna pe mo fakapalataha 'i he anga 'a e vakai 'a e Kolomu Filihi.

‘Oku tau fakafeta’i ‘i he fokotu’utu’u ngāue ‘a e ngaahi Pule’anga ki mu’a mo e kau ngāue faka-pule’anga ‘oku nau mamahi’i honau fatongia fakataha mo e fengāue’aki mo e ngaahi fonua ‘oku nau hoko koe ngaahi hoa ngāue ‘oku nau fakahoko hono tokoni’i hotau fonua ‘o hangē ko Nu’usila, ‘Aositelēlia, Siapani, Siaina ‘o kau kiai mo e Pangikē ‘a Mamani (World Bank), Pangikē Langa Fakalakalaka ‘a ‘Esia (Asia Development Bank), ‘Iunioni ‘a ‘Iulope (European Union) mo e ngaahi fonua mo e ngaahi kautaha ‘oku nau tokoni’i ‘a e fonua.

‘Oku mahino 'i he anga ahono filihi 'e he kolomu ni koe lahi taha ia ‘o e ngaahi langa fakalakalaka ia ‘oku fakahoko ‘i he ngaahi ‘aho ni koe ola ia ‘o e ngāue ‘a e ngaahi Pule’anga ki mu’a ‘a ia ‘oku kei lele mai pe ‘o ‘au mai ki he ‘aho ni pea 'oku kei toe lahi mo e ngaahi poloseki 'oku hanganaki mai ke fakahoko mo fakakakato.

‘I he tafa’aki ‘e taha ‘oku ngāue hokohoko pe ‘a e palani fakalakalaka fakata’u 10 (Tongan Strategic Development Framework) ia ‘a e fonua ‘a ia kuo ‘osi fakatoka pe ia ‘i he ngaahi fokotu’utu’u ngāue anga maheni mo e vā fengāue’aki mo e ngaahi kautaha tokoni mo e ngaahi hoa ngāue pea ‘oku ngāue’i ‘eni ia ‘i he levolo faka-‘ofisiale ‘o tataki ‘e he kau CEO mo ‘enau kau ‘ofisa ma’olunga fakataha mo e fale’i ‘a e kau mataotao ‘oku nau ngāue faka-konisaluteni ki he ngaahi poloseki tokoni ki he fonua.

Ko e me’a ia ‘oku mahino ‘ikai toe fehu’ia ‘i he ngaahi ‘aho ni ‘oku nofo ‘a e fakamamafa ia ‘a e Palēmia mo e Pule’anga ‘o e ‘aho ‘i hono fakatonutonu ‘o e mafai pea mo hono feinga'i ke falute ‘i honau ‘aofinima mo hono tukuaki’i mo e tuhu holo ki he ngaahi sino kehekehe kau ai 'a e kau taki ki mu'a mo e Hou'eiki pehe kiate kinautolu 'oku nau fakaanga ki he Pule'anga kae tukunoa’i honau fatongia totonu ke fakahoko ki he fonua. 'Oku kau heni mo 'enau feinga ke to'o 'a e mafai 'o e Tu'i.

‘Oku toe fakaloloma koe ‘asi mai ‘a e ngaahi sino ‘ikai falala’anga pea mahino ‘oku ‘ikai ha’a nau taukei ngāue fēfē pe ako kenau fakahoko ‘a e ngaahi fatongia fale’i ki he Palēmia kae tukunoa’i ‘a e kakai ia ‘o e fonua kuo lau miliona ‘a e pa’anga kuo fakamole ke ‘ave kinautolu ‘o teuteu’i faka’atamai pea 'oku nau taukei pea ‘oku ‘ilo’i kinautolu faka-pasifiki mo faka-mamani lahi foki.

Ko e me’a ‘oku hoko ‘i he ngaahi ‘aho ni 'i he anga hono filihi 'e he kolomu ni ko e ‘asi mai pe ‘a e ngaahi sino ‘o fakahoko mai ‘a e ngaahi lea ki he fonua mo e kakai ka ‘oku ‘ikai ke mahino pe koe hā ‘enau felāve’i mo e fokotu’utu’u ngāue ‘a e Pule’anga pea moe mafai pule pea ko hai na'a ne fakamafai kinautolu kenau kailao 'i he pangai 'o e Pule'anga mo e fonua.

Ko e kuohili mo e anga maheni 'o tatau 'i ha fonua temokalati pe na’e mahino koe lea ‘o fakafofonga’i ‘a e Pule’anga ‘i he ngaahi kaveinga ‘oku kaunga tonu ki he fakalakalaka ‘a e fonua mo e ngaahi kaveinga 'oku kaunga tonu ki he lelei 'a e fonua koe Palēmia, Tokoni Palēmia pē ko ha taha ‘i he’ene kau Minisitā pea ka ‘ikai leva ia koe Sekelitali Pule mo e Sekelitali ki he Kapineti pea na’e fu’u matu’aki mahino ‘a e laini ‘o e fai tu’utu’uni mo e mafai.

Ko e ‘aho ni kuo kehe he ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi sino ia ‘oku nau ‘asi mai kinautolu ‘i he mītia ‘o fakahoko ‘a e ngaahi lea ia ‘o fakafofonga’i ‘a e Pule’anga ‘o hangē ko Piveni Piukala, Siaosi Pohiva, Tu’i Uata neongo koe Minisitā pehe ki he Fale’i ‘a e Palēmia Lopeti Senituli pea ‘oku hangē ‘eni ia ko kinautolu ‘oku nau tataki ‘a e fonua.

Kuo tau toki situ’a atu ‘eni 'i he uike kuo'osi mei hono tala ‘e he Fale’i ‘a e Palēmia Lopeti Senituli ‘i hano faka’eke’eke ia ‘e he Letiō Nu’usila koe palopalema ‘o e tuai ‘a e langa hili ‘a e afā ko Gita koe ngāue ‘a e Pangikē ‘a Mamani pea ne tala koe Pangikē ‘a Mamani koe tokotaha faihia (villain) lolotonga ia koe lahi taha ‘o e tokoni ki he fonua ‘oku laulau miliona koe tokoni ‘a e Pangikē ‘a Mamani 'o kau ai 'a e tokoni ki he langa afaa.

Ko e fa’ahinga to’onga lea vale mo ‘ikai maa’usia ‘eni ‘oku ne ‘ave ‘a e ‘ata kovi ‘o e fonua ki Tu’apule’anga pea faifai pea mole ‘a e faingamalie ‘o e fonua ‘i he ngāue ‘a e fanga ki’i pone ko’eni ‘a e Palēmia ‘a ia koe me’a pe ‘oku nau tokanga ki ai ke ma’u ha’anau vahe moha monū’ia ka e ‘ikai ke mahino kiate kinautolu ko 'enau lea ‘oku ne ‘omai ‘a e ‘ata felekeu ‘o e founga ‘oku fakalele’aki ‘a e Pule’anga tuku kehe ange 'enau teke 'a e ngaahi faingamālie ke mama'o mei he fonua mo e kakai.

Ko e fakatātā ‘e taha ‘i hono hikitepi a e fakataha ‘a e Minisitā Ako Penisimani Fifita mo Piveni Piukala, Hepeti Takeifanga mo Raelyn ‘Esau ‘a ia na’e Talēkita Ako Le’ole’o fekau’aki mo ‘ikai fie fakamo’oni ‘a Raelyn ki he konituleki ‘a Piveni Piukala na’e vivili kiai ke fakamo’oni’i ‘i he Potungāue Ako.

Na’e homo foki ai ‘a e lea ‘a Piukala ki he Minisitā Ako kapau ‘e ‘ikai ke fakamo’oni ‘ene Konituleki ‘e ‘alu ki he Letiō ‘o lea ki he kakai ‘o fakahā kiate kinautolu ‘a e’ikai ke loto ‘a Minisitā Ako ke fakamo’oni ki he’ene Konituleki he ‘e uesia ai ‘a e ako ‘i he fonua. 'Oku hange 'eni ia ko Piukala ia 'oku ne taki 'a e fonua ke lea pe ki he kakai pea 'e fakahoko leva hono loto.

‘Oku ‘ikai mahino ia he taimi lahi ‘a e tu’unga ia ‘oku ‘i ai ‘a e Minisitā Polisi pehe ki he Minisitā Leipa he ‘oku ‘i ai ‘ena ngaahi faitu’utu’uni ‘a kinaua ‘i he taimi lahi ‘oku hangē ia ko kinaua ‘oku na tataki ‘a e fonua pea mahino pe ‘i he taimi tatau 'i hono filihi 'e he kolomu ni ‘oku nau teketeke’i holo ‘a e Tokoni Palēmia Semisi Sika.

Kuo 'osi fakahā 'e he Minisitā Polisi ki he fonua 'e tamate'i 'a e Feisipuka (Facebook) lolotonga ia 'oku 'i ai 'a e ngaahi halafononga ia kuo pau ke fou ai 'o kau ai 'a Kapaineti mo e Fale Alea hange koe fakamatala kuo tuku mai 'e he 'Ateni Seniale 'o e fonua.

'Oku lahi fau mo e taimi kuo 'asi mai ai 'a e Minisitā Leipa Tu'i Uata 'o fakahā mai ki he fonua mo 'omai 'a e ngaahi fokotu'utu'u ngāue 'a e Pule'anga lolotonga ia 'oku te'eki ke paasi ia mei he Kapineti mo e Fale Alea pea kuo 'osi fakahoko 'a 'ene ngaahi fokotu'utu'u pea ko hono ola 'oku fehu'ia 'o a'u mai ki he momeniti ko'eni.

‘Oku ‘ikai ke lau ki heni ‘a e kakai ‘oku ‘i ai honau hisitōlia faihia pea ‘ikai ha taukei ngāue pe koha tu’unga fakaako ‘oku nau lea mai ‘i he mitia faka-sosiale ke fakafofonga’i ‘a e Pule’anga mo e paati PTOA ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e taimi lahi ‘oku nau ‘omai ai mo e ngaahi fekau tokua koe loto ia ‘o e Pule’anga mo e Palēmia pehe tokua ki he kakai 'o e fonua.

‘Oku fu’u lahi ‘a e ngaahi ‘ata kehekehe ‘e malava ke to’o mai ke tau vakai kiai ka ‘oku ne fakamahino mai ‘a e tu’unga felekeu ‘oku ‘i ai ‘a e Pule’anga pea mahino ‘a e ‘ikai malava ‘e he Palēmia ke fakama’opo’opo ‘ene Kapineti mo ‘ene fanga pone pehe ki hono loto'i fāmili, hono kau poupou mo e kau muimui.

‘Oku fakaloloma fau he ‘oku fu’u mahamahaki ‘a e Palēmia tapu ange mo ia pea ko hono foha pe 'a Siaosi Pohiva mo hono ngaahi kave 'oku ofi kiate ia pea kuo kau mo Siaosi ia 'i he faitu'utu'uni ki he fonua 'i he 'ene ngaahi polokalama 'i he Televisione Tonga tukukehe ange 'a e mama mai 'a e fakamatala 'e fakanofo ke hoko koe Minisitā pea tene fetongi 'a 'ene tangata'eiki 'i hono tataki 'a e PTOA 'o a'u ki he Pule'anga.

Ko e ‘alu ‘eni ke toe fakalalahi ‘a e felekeu ‘o ‘ikai mahino pe kohai ‘oku ne tataki ‘a e Pule’anga pea 'i he vakai 'a e Kolomu Filihi 'oku tau nga'unu atu ki he tu'unga fakatu'utāmaki mo fakamā pea 'oku totonu ke fakahoko leva ha ngāue fakavavevave kiai.