Konisitūtone pe Lao Polisi 'oku ma'olunga?: Ta'ofi 'o e laka 'a e Kolisi Tutuku Kolisi Tonga ^Featured

'Oku mahino 'aupito pe foki ia 'i he tu'unga 'o e lao 'i ha fonua 'i mamani ko e Konisitūtone 'o ha fonua 'oku ma'olunga taha pea 'e mo'ulaloa 'a e lao kotoa ki he Konisitūtone.

Na'e talaki foki 'a e ngaahi fanongonongo 'a e Kolisi Tutuku 'a e Kolisi Tonga 'e fakahoko 'a 'enau laka melino pe 'o fakahoko 'enau tohi tangi ki He'ene 'Afio Tama Tu'i Tupou VI 'o fekau'aki mo hono lisi 'e he Pule'anga 'a e kelekele na'e 'i he Kolisi lolotonga ki he Kautaha Soka 'a Tonga 'i he houa pongipongi Pulelulu 13 Ma'asi, 2019.

'I he fakamatala 'a Taimifolau (Poutele Tu'ihalamaka) ki he ongoongo ni na'e fakahoko 'i he efiafi Tusite 'a 'ene tohi 'i hono fatongia koe Palesiteni 'o e Kolisi Tutuku Kolisi Tonga ki he Komisiona Polisi Stephen J. Caldwell 'i he hoatā Tusite 12 'o Ma'asi 2019 'o fakahā ki ai 'e fakahoko 'a e fakatahataha 'a e kau Kolisi Tutuku mo hono kau poupou ke fakahoko 'a 'enau fononga 'o 'ave 'enau tohi tangi ki he 'Ene 'Afo mo e 'Eiki Sea 'o e Fale Alea 'i he taimi 10:00 mo e 11:00 am 'o e 'aho Pulelulu 13 Ma'asi 2019.

Na'e tali tohi mai leva 'e he Komisiona Polisi 'i he efiafi tatau pe 'o fakahā mai 'oku makatu'unga 'i he tuai hono fakahū ange 'a e kole mei he Kolisi Tutuku 'e 'ikai ngofua ha fakatahataha kiha potu faka-Pule'anga 'o kau ki ai 'a e hala Pule'anga 'o fakatatau ki he Kupu 130 'o e Lao Polisi Tonga.

Na'e toe fokotu'u mai ai pe foki 'e he Komisiona Polisi ke hoko atu pe 'a hono 'ave 'enau tohi tangi ka koe toko 6 pe 'o 'oua e toe laka ai kenau fakahoko a e fatongia ko'eni.

'I he fakamatala 'a Taimifolau na'e 'osi teuteu 'a e kau Kolisi Tutuku tokolahi mo e ngaahi matu'a tauhi fanau 'o kau ki ai mo e kau faiako mo e kau poupou 'o e Kolisi kenau fakahoko a e laka melino ko'eni ka na'e faka'ohovale 'a hono fakahoko mai 'a e tali mei he Komisiona Polisi pea na'e pau ai ke toe fanongonongo ke ta'ofi 'a e laka ni 'i he pogipongi 'o e 'aho ni neongo na'e 'i ai pe 'a e niihi na'e kei lava mai pe ia.

Ko e Kupu 8 'o e Konisitūtone o Tonga 'oku fakalea 'o pehe ni:

Kupu 8 Konisitūtone o Tonga

"‘Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke fai ‘enau tangi ‘Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke fai ‘enau tohi pe ko ‘enau tohi kole ki he Tu‘i pe ki he Fale Alea pea ke fakataha ‘o alea ki he me‘a ‘oku ha mai kiate kinautolu ‘oku totonu ke nau kole ki he Tu‘i fai pe ki he Fale Alea ko hono fokotu‘u pe ko hono ta‘ofi kapau ‘oku nau fakataha melino pea ta‘e ha mahafu tau mo ta‘e maveuveu".

'Oku fakamahino mai 'e he Kupu 8 'o e Konisitūtone 'o Tonga 'oku mahino mei ai 'a e tau'atāina koia kapau 'oku fakahoko 'a e fakataha 'i he melino pea 'ikai ha mahafu tau pe koha moveuveu.

'I he fakamatala 'a Taimifolau koe taumu'a pe ia 'enau teu fononga ke 'ave 'enau tohi tangi pea fakahoko pe 'i he founga melino.

Ko e Kupu 130 leva 'o e Lao Polisi Tonga 'oku fakalea 'o pehe:

130 Ngäue’aki ‘o e ngaahi hala ki he ngaahi fakataha’anga pe ngaahi laka

"(1) Ko ha taha ‘oku ne ngaue’aki ha hala fakapule’anga ke fakahoko ha fakataha pe laka ‘oku ne fakahoko ‘a e hia tukukehe ka kuo fakangofua ‘e he Komisiona hono ngaue’aki ‘o e hala ki he taumu’a ko ia.

(2) ‘E ngofua ki ha taha ke kole, ‘i he tohi, ki he Komisiona ki ha fakangofua ‘i he kupusi’i (1).

(3) Kuo pau ke fakahoko ‘a e kole ‘i he foomu kuo tu’utu’uni ‘i he ngaahi tu’utu’uni.

(4) ‘E ngofua ki he Komisiona ke:

(a) foaki ha fakangofua;

(b) foaki ha fakangofua fakatatau ki ha ngaahi makatu’unga ‘oku pehe ‘e he Komisiona ‘oku fiema’u ki he lelei fakalukufua ‘a e kakai; pe

(c) ‘ikai ke ne tali ke foaki ha fakangofua.

(5) Ko ha taha ‘oku ne fakafaingata’a’ia’i ha fakataha pe laka kuo fakangofua ‘e he Komisiona ‘oku ne fakahoko ‘a e hia.

(6) ‘E ngofua ke fakahoko ‘e he ‘ofisa polisi ha ngaue ‘oku fiema’u fakapotopoto ke ta’ofi ha fakafaingata’a’ia ‘o ha fakataha pe laka kuo fakangofua ‘e he Komisiona.

(7) Ko ha taha ‘oku ne fakahoko ha hia ‘i he kupu si’i (1) pe (5) kuo pau ke ala mo’ua ‘i ha’ane halaia ki ha mo’ua pa’anga ‘oku ‘ikai lahi hake ‘i he $250, pe ngaue popula ‘i ha vaha’ataimi ‘oku ‘ikai laka hake ‘i he mahina ‘e 3, pe fakatou’osi".

'Oku mahino pe foki 'a e fakalea ia 'o e Kupu 130 'o e Lao Polisi ka 'e 'ikai ke ma'olunga ange ia 'i he Konisitūtone 'o e fonua pea koe mo'oni ia 'oku 'ikai ke toe fehu'ia.

Na'e fakahoko hano faka'eke'eke 'a e Loea mataotao koia ko William Clive Edwards pea na'a ne fakamahino mai 'e 'ikai ma'olunga ange 'a e Lao Polisi 'i he Konisitūtone pea 'oku ho'ata mei heni 'a e ngali kuo ilifia 'a e Komisiona Polisi ia 'i he Minisitā mo e Pule'anga 'o fakahoko ai 'a e tu'utu'uni ko'eni 'a ia 'oku pehe 'e Edwards 'oku 'ikai fakalao.

Na'e toe pehē 'e Edwards koe tu'utu'uni fakavalevale 'eni pea 'oku mahino mei ai 'a e feinga 'a e Pule'anga 'o e 'aho ni mo e ma'u mafai ke lolomi 'a e tau'atāina 'a e kakai 'a ia na'e 'ikai ke 'i ai ha me'a pehe na'e hoko 'i he kuo hili he na'e ngofua ke laka 'a e kakai 'o a'u ki he'enau fakataha fakatokolahi mo 'ave 'enau tangi ki he Tu'i mo e Fale Alea he ko'enau totonu faka-Konisit ūtone 'o fakatatau ki he Kupu 8 'o e Konisitūtone 'o Tonga.

'Oku ngali kehe 'a e 'aho ni he 'oku kei fifili 'a e kakai tokolahi ki he ngaahi fakamatala 'a e 'Ateni Seniale lolotonga 'o e fepōtalanoa'aki mo e kakai 'i he telefoni (public consultations) pea ko'eni kuo hoko mai 'a e tuutu'uni 'a e Komisiona Polisi 'a ia 'i he lau 'a Edwards 'oku ne ongo'i 'oku faikehe pea 'oku 'ikai ke totonu ke tukunoa'i 'eni.

Na'e fakamatala foki 'a Taimifolau 'o pehe na'e lolotonga 'enau 'i he Fale Alea kuo a'u ange 'a e taha o e kau 'Ofisa Ma'olunga 'a e Potungāue Polisi 'o fakahoko ange kiate ia pe kuo hā  'a e femahino'aki mo e Komisiona Polisi ke toko ono pe pea na'a ne fakahā ange 'oku 'i ai 'enau totonu faka-Konisitūtone ke fakahoko 'enau tohi tangi pea 'alu leva 'a e 'Ofis Polisi ia.

'Oku mahu'inga pe foki 'a e uhinga 'oku tuku mai 'e he Komisiona Polisi ia ka koe aofangatuku 'o fakatatau ki he fakamatala 'a Edwards 'e 'ikai mo'ulaloa 'a e Konisitūtone 'o e fonua ki ha toe lao ange pea 'oku hu'u atu 'a Tonga ni ki he tu'unga 'oku ho'ata atu ki mamani 'a hono lolomi 'a e ngaahi totonu mo e tau'atāina 'a e kakai 'o e fonua.