Ngalivale ‘a Tonga 'i he tali fehu'i 'a e Minisitā Leipa Tu’i Uata 'i he ITV News Featured
Minisita Leipa Tu'i Uata lolotonga hono faka'eke'eke ia 'e he ITV News
23 ‘Epeleli, 2018. ‘Oku kei fakatumutumu ‘a e tokolahi ‘i he lea ngalivale mo fakamā na’e fakahoko ‘e he Minisitā Leipa ‘a Tonga Tu’i Uata ‘i hono faka’eke’eke ia ‘e he Kautaha ongoongo koe ITV News lolotonga ‘a e fakataha ‘a e kau taki ‘o e Kominiueli ‘i Lonitoni.
Na’e faka’eke’eke foki ‘e he Kautaha ongoongo ITV News ‘a Tu’i Uata pea 'i he'ene talifehu'i na’a ne fakalea ‘o pehe ‘i hono liliu faka-Tonga “mahalo pe koha ‘isiū ‘a hono fili pe kohai tene taki ‘a e Kominiueli ka koe isiū mahu’inga taha ia ki Tonga koe feliuliuaki ‘a e ‘Ea ("Maybe sorting out who is going to lead the Commonwealth maybe also an issue, but it's not as pressing an issue to [Tonga] as taking care of climate change").
Ko lea ko’eni ‘a Tu’i Uata ‘oku ‘ikai ke ngata ‘i he’ene fakangalivale’i ‘a e fonua pea ‘oatu ai ‘a e ‘ata fakamotu si’i ‘o Tonga ka ‘oku ne folahi atu ‘a e tō nounou ‘a e ‘ilo hotau kau taki kae tautautefito kia Tu’i Uata ‘i he mahino mo e ‘ilo ki he fa’unga mo e hisitōlia ‘o e Kominiueli, tipilometika (diplomacy), vā faka-vaha’a pule’anga (international relations), pehe ki he ngāue mo e ngaahi ‘asenita tefito ‘a e Kominiueli pehe ki he tekitiki mo e founga (tactic & strategy) ke ngaue’aki ‘e Tonga ni ki hono tohoaki mai ‘a e tokanga ‘a e ngaahi fonua lalahi ange ki he’etau ngaahi fiema’u.
‘Oku toe ho’ata mai mo e ‘ai’aino’ia pea ‘oku ‘ikai ke mahino ki he'etau Minisitā ko'eni koe Kautaha Kominiueli kuo pau ke fakapapau’i ‘a e fa’unga fakataki pea kuopau ke fakapapau'i hono 'ulu. Ko e 'uhinga ia na’e tuku taimi ai kiai ‘a e fakataha ko 'enau mahino'i mo mahu'inga'ia 'i he tukufakaholo koia talu mei he ta'u 1947 kae toki malava ke lele ‘a e vaka ‘o e Kominiueli ‘o fakatatau ki he ‘ene ngaahi tu’utu’uni ngāue (policies) mo e lao ke tataki’aki kae koe tumutumu hono histōlia faka-taki ‘a ia ‘oku ‘ulu ma'u pe ai ‘a e Tu’i ‘o Pilitānia pea ‘oku faka’apa’apa’i ‘e he ngaahi fonua memipa.
‘Oku toe fakamā ange foki ‘i hono faka’uhinga ‘e he ongoongo ‘a e ITV ‘a e lea ngalivale ko’eni ‘a ia na’a nau pulusi mai ‘o pehe ‘i hono liliu ki he lea Tonga “lolotonga ‘oku te’eki ke ‘iai ha fonua ‘i he ngaahi fonua memipa ‘o e Kominiueli ‘oku nau loto ke fakapefaki ki he Kuini kuo fiema’u e he ki’i fonua ‘i he Pasifiki ko Tonga ke tokanga ‘a e fakataha ki he me’a ‘oku toe lahi ange ia 'i he fehu'i pe ko hai tene taki ‘a e Kautaha Kominiueli.” (“But while there has yet to be a country willing to disoblige the Queen, the Pacific nation of Tonga wants the summit to refocus on a matter much larger than who should be the Commonwealth's next Head.”)
‘Oku ‘ikai koha me’a si’i eni ki he fonua pea ‘oku totonu ke fai leva ha ngāue kiai ‘a e Palēmia ke fakangata fa'ahinga to'onga kovi ko'eni he 'oku 'ikai faka-polofesinale pea ta'ef'unga mo'oni.
Kuo tau situ’a atu mei he’ene tukuhifo ‘a e ngeia mo fakangalivale’i ‘a e Minisitā Malōlō ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua ‘Akosita Lavulavu ‘i he fakataha ‘a e kau Minisita Sipoti ‘o e Pasifiki ‘i Fisi pea na’e tuku mai ‘e he ngaahi kautaha mitia ka ko’ene lea ko’eni ‘a ia ‘oku tau sio mo fanongo tonu kiai ‘i he ITV pea mafola ‘i mamani ‘oku ne fakamahino mai ‘a e ‘ulungaanga ta’efaka’apa’apa mo fakamoveuveu ‘o e tokotaha ko’eni pea 'oku 'ata kovi ai 'a Tonga.
Na’e totonu kene ‘uluaki mahino’i ko Pilinisi Salesi ‘a ia koe taki pe 'ulu fo’ou ia ‘o e Kominiueli na’e tuku taimi ‘a e fakataha ke fai hono alea’i mo hono fakanofo koia ‘oku takimu’a hono teke ‘a e ‘asenita fekau’aki mo e Feliuliuaki ‘a e ‘Ea ‘i he Kominiueli pea kuo laui ta'u 'ene ngāue kiai. 'Oku 'ikai ngata ai ‘oku ivi lahi ange ia ‘i he’ene ‘oho’ohomu’a mo ‘ene fie tautau ‘oku iku ngalivale ai a e fonua.
'Oku faka'ohovale he koe toki fanongo 'eni ia 'a e tokolahi 'i he fonua koe Feliuliuaki 'a e 'Ea 'a e 'isiu mahu'inga taha 'i Tonga ni he koe kaveinga ia 'oku lahi taha hono 'ohake 'e he Pule'anga ko'eni koe mafai mo e fiema'u ke fakafoki ki he Kapineti.
‘Oku fiema’u lahi ‘a e fale’i pe koe lele ha polokalama ako fakataukei ki he kau taki ‘o e fonua pea ke tataki ‘e he kau ‘Ulu’i Potungāue mo e Potungāue ki Muli ma’a e kau akoako Minisitā pea ke malu’i ‘a e ‘ata kitu’a ‘o e fonua he ‘oku fu’u lahi e ngali vale.
'I he taimi tatau 'oku fakalanga fakakaukau pea 'oku ne 'omai 'a e fehu’ia mahu'inga mo fakatupu fifili pe koe fe koaa ‘a e feitu’u mo e ako’anga na’e fai mei ai ‘a e okooko.?
7 comments
-
'Oku ma'u 'e tu'i uata ia e fo'i ta'emahino ma'uhala tokua koe minisita pe ha taha pea 'e tonu kotoa 'ene ngaahi me'a 'oku fai pea ke talangofua ange e tokotaha kotoa ki ai. 'Oku ha mai heni 'ene tokitoki kihe lakanga taki 'iha ngaue'anga faka'pule'anga, he 'oku ha'u ia mo 'ene pule fakatikitato 'oku fai ki he'ene kau ngaue honau 'api 'o holi ke fai ia he ngaue 'ae pule'anga. Fakaoli pea toe fakatupu 'ita.
-
MALO MARK HANSON...Mahino ho'o fakamatala. 'Oku ou maheni mo e founga kaaimu'a 'oku mou 'ohake kau ki he Minisita. Na'e faimai 'ene fie kaaimu'a 'i he 'eku fehu'i ki he PM lolotonga 'a e fakataha mo e kau faiongoongo 'i he ta'u kuo 'osi. Na'a ku fehu'i ki he PM: "Kohai 'a e kau feke 'a e Tama Tu'i 'oku ke 'ilo kiai? 'Ohonoa mai 'a Tu'i Uata, tokua ko e fatongia ia 'o e kau faiongoongo kemau o 'o fekumi kohai e fanga feke. Pea u ta'ofi atu ia mo e PM 'o u 'eke'i atu: "Na'a mou ako faiongoongo 'ife'ia?" Ka na'e tu'usi (edit) 'o 'ikai faka-mafola mai e konga koia 'i he TV he na'e hokoatu 'a e PM na'e 'ikai ke lava 'o talimai. He 'oku nau maheni 'aki 'a e loi mata'aa'aa 'i he kakai ko e 'ikai ke faka-fepaki'i kinautolu 'i he taimi totonu 'oku nau loi mai ai. Tautau tefito ki he Minisita ko 'eni 'oku lahi 'ene fakatete'e mai 'e ne maheni ngaue faka-pisinisi. Na'a ne fakaanga'i 'a e mole faka-pa'anga 'a e TBC, ka kuo fakatotolo'i nai pe kuo totongi 'e he PTOA 'a 'enau ngaahi fakamafola lea ta'e totongi 'i he Radio/TV Tonga lolotonga 'a e fili Fale Alea ta'u kuo 'osi? Mahino mai 'enau pule fakaleveleva hono fakamafola mo'ui pea toutou fakamafola mai 'aho mo e po'uli. Lolotonga ko ia 'oku ta'e faka-temokalati kenau "monopolize" 'a e TBC ko e me'a ngaue 'a e paati politiki. 'Ikai ha faingamalie tatau 'o e kau kanititeiti tau'ataina. Ko e founga faka-kominiusi mo faka-tikitato ia.
-
Kataki Mokofisi 'oku 'ikai koe lau kovi pe fakaanga'i e system ako 'a 'Amelika, ka koe tokanga atu pe ia kihe fa'ahinga ako 'a Tu'i na'e fai 'I 'Amelika, 'a ena 'oku ke tuhu'i tonu mai pe, koe theses/dissertation 'oku fu'u nounou fau kiha PhD these of quality. Kou 'osi fetaulaki au mo ngaue moe fa'ahinga ne ako 'I 'Amelika pea na'e fu'u matu'aki lelei 'aupito mo mahino 'enau ngaue moe tu'unga ma'olunga moe quality 'enau ako na'e fai. Not Tu'i Uata!!!
Hange pe koe lau 'ae matu'a, lavea e takanofo he ngaue 'ae takatu'u. Kapau pe 'e totomui hifo 'a tu'i uata mo tuku 'ene kaaimu'a, he'ikai lea atu ha taha. -
KAU TANGATA FAKAANGA'I 'O MINISITA TU'I UATA...'Oku lahi ho'o mou kape'i (personal attacks) 'o e Minisita 'i ho'o mou fakaanga, kau ai ho'o mou tuku ki lalo 'a e ngaahi ako 'iunivesiti 'o 'Amelika. 'Oku mou malanga'i mai 'a e lelei ange 'o kapau ko e taha ako 'i he fonua Kominiueli, tokua ko e vaivai 'o Minisita Uata ko e 'uhi ko 'ene ako 'i 'Amelika. Neongo 'oku 'ikai keu tui faka-politikale tatau moe Minisita, pea kuo u kau hono fa'a fakaanga'i 'o e paati PTOA, 'oku ta'e fe'unga ho'o mou manuki 'oku fai 'o kau ki he 'ene ako 'iunivesiti 'i 'Amelika.
'Oku 'ikai ha faikehekehe 'o e ngaahi ako 'i 'Amelika mo e ngaahi fonua Kominiueli. Ko e kovi pe 'a e tangata mo e fefine 'i he ola 'o 'enau feinga. Kuo u 'osi fanongo tonu mo mamata tonu 'i he kau Minisita mo e kau CEO na'a nau 'ako 'i he ngaahi fonua Kominiueli kuo ui kinautolu ko e kau toketa mo e kau palofesa 'i Tonga, ka 'oku ta'e taau kiate au moe ngaahi me'a 'oku nau fa'utohi mai 'aki, mo 'enau fakamatala ngutu mai. 'O kapau 'oku mou manuki'i 'oku ma'ulalo 'a e founga ngaue 'a Minisita Uata, 'oku 'ikai ko e kovi ia 'a e 'iunivesiti na'e ako ai. Pea 'oku 'ikai leleiange 'a e ngaahi 'iunivesiti 'i he ngaahi fonua Kominiueli 'i he ngaahi 'iunivesiti 'o 'Amelika. Ko e fa'ahinga lau faka-motu-si'i ia.
Kuo mou tukuhifo 'a e 'iunivesiti na'e ako ai tokua ko ha ki'i apiako si'isi'i. Ka e 'ikai pe ke fekumi 'e ha taha 'a e apiako ko ia. Neu fekumi 'i he "Google Scholar Research" 'oku fakamatala ai na'e pulusi 'e he Pepperdine University 'a e "theses faka-toketa" pe ko e "doctoral dissertation" 'a Tevita Tu'i Uata 'i he 2003. 'Ikai ke lava 'o ma'u 'a e fakaikiiki he ko e 'iunivesiti tau'ataina (an International Independent Christian University of the Church of Christ) pea 'oku lahi honau ngaahi va'a 'apiako 'i he ngaahi fonua kehekehe 'e 5. 'Ikai ma'u ha fakaikiiki 'o e ola 'o 'ene ako he 'oku malu'i ia 'e he 'Iunivesiti. Ko e me'a pe 'oku ou 'ohovale ai ko e loloa 'o 'ene "doctoral dissertation" 'oku peesi pe 102, pea na'e pulusi 'i he 2003. Ko e tu'utu'uni 'o e 'iunivesiti 'oku fai kiai 'eku "doctoral dissertation" 'i he ngaahi 'aho ni ko e peesi 'e 800. Ko e taumu'a 'o e dissertation 'a Tu'i Uata ko e: "Synegistic leadership: The leadership paradigm for the knowledge-based global socio-economy." Na'e lava pe keu lau 'a e "Abstract" ka e 'ikai lava keu lau faka-katoa 'a 'ene dissertation. Hangehange kiate au 'oku fu'u nounou 'aupito 'a e peese 'e 102 ki he "doctoral dissertation". -
Fu'u faka'ofa 'aupito 'a e ngaahi fakamatala 'a Tu'i Uata ki he ongoongom 87.5 ko e mahino ia 'oku 'ikai ha'a ne puipuitu'a 'e taha ki he Kautaha Kominiueli mo e Fakataha 'a e kau taki. Ko e kau fakafofonga ma'sulalo taha eni 'a Tonga ni talu 'etau kau atu ki he kautaha Kominiueli. Ko e CHOGM 'oku 'i ai 'a e Asenita pau, ki he fakataha, 'ai ai 'ene ta'e maheni he ngaahi issue mahu'inga kuo muimui mai 'e he ngaahi fonua memipa mo 'ene kāimu'a. Ko e ngaue'aki e fo'i lea ko e land lock ki he tu'u 'a Pilitania mo Pelisiume 'oku houa pe ua 'alu ki ai mei Lonitoni. 'oku ne 'ilo e 'uhinga e land lock... pea toe ngaue'aki e 'amipasitoa Pilitania ki Tonga ni, ko e Talafekau Lahi (High Commissioner) ko e lea tonu ia ki he kau fakafofonga 'o e ng fonua Kominiueli ka e 'amipasitoa ki he ngaahi fonua kehe kau ai 'a Amelika. Ko 'ene talanoa ki he 'ene lea he fakataha ki he ng kaveinga 'oku ikai ke ne lava 'o fakama'opo'opo mai. Ko fe 'a e sekelitali Pule ia mo e Sekelitali Kapineti, Minisita mo e Sekelitali ki muli, 'oku nau anga he ngaahi fakataha lalahi pehe ni. 'Ikai ngata 'i he 'ene vale he lea, ta'e fakamatapule mo faka'apa'apa 'ikai ufi pe pehee mai 'oku toe 'i ai hano ua, 'oku fe'unga pe 'ene to'ongaa ke nofo pe 'o tokanga'i 'e ne ngaahi vaka ngotol mo vela, pea totongi e mo'ua ki he Poate Taulanga te'eki taimi ia ke ne fakafofonga'i 'a Tonga ni ki he ngaahi fakataha mahu'inga faufaua pehe pea mo e fa'ahinga English 'oku ngaue'aki.. 'oku lava 'o sipela mo tohi e fehalaaki e kalama, pe na'e mahino ki he kau matiketika e ng pule'anga kehe he kominiueli. Koles ange ke tukua e fakamalohi mo e fakaaoao he ko ia mo PPP Paula Piveni Piukala 'oku ae faka'uto'i e PM ko 'ena fie PM he fonua ni mo feinga to'o e mafai e Tu'i.
-
Na'e fai e okooko he ngaahi faleako iiki 'o 'Amelika ka 'oku 'ikai foki ko ha fonua Kominiueli 'a 'Amelika ia, pea 'oku ngata pe he ngaahi faleako lalahi na'e fai ai e ako ki he Kominiueli. Koe toki mo'oni eni e lea Tonga koe "Te e leleva pea te ai e pokumei". Tu'una e kakai ako lelei na'e ako'i he ngaahi fonua Kominiueli, kau ai a Pilitania, ke 'ave ki he fakataha ma'olunga ko eni, kae 'ave 'ehe Primary Minister ia 'ene ki'i kau primary schoolers tokua ko 'enau field trip. Kuo 'ikai toe ha me'a he 'oho holo ai 'a dr ta'emahino. 'Oho he fakataha sipoti 'o tekelele e Minisita ha'ana e potungaue, 'oho 'o eat front he press conference, 'oho 'o 'oange fu'u contract laukilu 'a pive he Potungaue Labour, pea 'oho eni 'o fai e fo'i eat front fakama he Fakataha 'ae Kominiueli. Kuo mei 'oho atu 'o tau ha fu'u hele tafa.
-
'Oku 'ikai fai ha ofo he ko e kalasi toketa tatau eni mo Dr Hoponoa. Na'a na fou pe he hala tatau. Na fakatou hoko ko e wiper ki he palemia ka e ma'u ha'ana ngaue. Mahino ai pe fa'ahinga feitu'u na'e fai ai 'a e okoko.