Ha hono mahu'inga 'a e fakataha 'a e Palemia, Minisita Polisi, Minisita Lao mo e 'Ateni Seniale ke tukumai ki he kakai?: Mele 'Amanaki Featured
Mele 'Amanaki
13 Ma'asi, 2018. 'Oku 'ikai foki ko ha me'a fo'ou 'ae fakataha 'a e PM mo e Ateni Seniale mo 'ene 'Ofisii he 'oku 'ataa pe kihe PM pe ha Minista pe CEO ke ne kole 'ae tokoni mei he 'ofisi 'o e 'Ateni Senialee pea 'oku fai ma'u pe eni he taimi 'oku fiema'u ai ha Potungaue ha fale'i fakalao. 'Oku 'ikai ko ha me'a fo'ou.
Ko e fatongia totonu pe eni 'o e 'Ofisi 'oe Ateni Seniale he ko kinautolu 'oku nau fakafofonga'i 'ae Pule'anga 'iha hopo he Fakamaau'angaa pea ko kinautolu 'oku 'iai e Fakahinohino Lao 'a e Pule'angaa (Solicitor General) pea ko kinautolu 'oku nau fa'u e ngaahi Lao Fakaangaanga 'oku fiema'u he Pule'anga (Kapineti) ke fa'u. Ko e fatongia ia e PM ka oku ne fie 'ilo ki ha tu'unga e ngaahi hopo e Pule'angaa ke ui atu e AG ke ha'u ke na talanoa kiai. Ka oku fiema'u ke liliu ha lao pe konisitutone koe ui atu e AG pe SG he koe Pule'anga pe taha!!!
Ka koe toki hoko eni he Pule'anga Tonga ke tu'u fehangahangai pe 'ae ngaahi sino malu'i e Fonuaa, Kapineti, AG's Office, Potungaue Lao, Potungaue Polisii moe Potungaue Malu'i.... halaloa ke hoko ha me'a pehee ki mu'a... ka koe ha? 'AFIO 'A TUPOU MEI TAUMU'A KAE HOHOLI ATU E KAU ME'A HE KAPINETII KI HONO KI'I MAFAI 'OKU SI'I KEI TOEE. 'Ae mafai ke fakapapau'i e malu moe hao 'a Tongaa!!
Ka koe ha nai e fu'u MAHU'INGA MAKEHE ai e fakataha ko enii ke tuku mai ko ha ongoongo pe press release? 'Oku taha pe hono 'uhinga 'oku e'a mai meihe PR ko eni:
Kuo longoa'a e fonua he ongo fo'i submissions (pepa fokotu'u) 'e ua kihe Kapineti na'e tu'utu'uni ke tali, koe taha na'e fakahu he Minisita Polisi pea taha na'e fakahuu he Minisita Lao. Koe ongo pepa fokotu'u ko enii oku na alasi loua 'ae MAFAI PULE 'OE TU'II 'oku kei si'i toee ke pukupuke e malu e fonuaa pea hili e ngaahi fetukuaki mai e ngaahi fakamatala ongoongo (press releases) he uike kuo 'osii mei he PM, Ministry of Defence, Minister of Police moe AG's Office na'e toki fakatokanga'i he PM 'a e ta'efakalao 'enau ngaue he Kapinetii pea tukuange mai e press release ko enii. He 'oku 'ikai 'ilo foki he Kakaii ia 'oku 'ataa pe 'a e AG's office ia kihe PM, kau Minisita moe CEOs ke nau kole ha tokoni ha taimi pe. Kae hangee mai e press release ia tokua 'oku 'ikai ha fengaue'aki fakatahaa.
Koe MoP moe MoJ na'e 'ikai ke na loto ma'ulalo ke na kole 'ae tokoni 'ae AG pe SG ki he'ena sumissions na'a na fa'uu oku longoa'a ai e fonuaa. Fale'i atu e Ma'afu ke mai ha fale'i fakalao mei he AG fisi'ia e MoP ia 'o fakafisi!!
Fokotu'u atu kihe PM ke tali atu e tohi fakafisi e MoP pea fekau'i atu moe MoJ ke fakafisi.
Ka 'oku mahino heni 'ae 'ikai lava e PM ke control 'ene Kapinetii he'ene kole 'ae Minisita na'e fili mo fakanofo 'ehe Tu'ii (Ma'afu) ke 'oua 'e me'a ange kihe fakataha na'a nau alasi ai e mafai 'oe Tu'ii pea mo fekau'i ke fakafisi e Minisita na'e fili he Tu'ii... !! Koe toe fusi mafai 'eni 'e taha!...... Koe Tu'ii pe taha 'oku mafai ke ne fekau'i 'ene Minisita Malu'ii ke fakafisii! Kuo fepakipaki e ngaahi mafaii he hulutu'a e fiema'u mafaii!! Na'a kuo taimi ha early retirement PM?!
Malie lahi e PM's Press Secretary! Ko e me'a tatau pe 'eni na'a ne fai he'ene Press Secretary kia PM Sevelee, koe tuku mai e ngaahi fakamatala ongoongo ke si'i fakapulou'i e Kakaii he fehalaaki 'ae PM!
Kole atu kihe kau CEOs moe kau Ngaue Fakapule'anga Ma'olungaa. 'Oku mahu'inga homou fatongia ki hono fakalele faka'aho e Pule'angaa. Kapau kuo mo'ua pe 'ae PM moe kau Minisita he kapa kihe mafai e Tu'ii, mou kataki 'o tokanga atu aa moutolu kihe fakalele faka'aho e Pule'angaa ke tokoni'i e Kakaii!
Maloo e fua fatongia lelei moe kataki!
3 comments
-
IKAI TOTONU FAKA-TEMOKALATI 'A E FOKOTU'UTU'U LAO 'A E KAPINETI HE KO E VA'A IA 'O E KAU TAKI FAKA-PULE'ANGA (EXECUTIVE BRANCH). Ko e fokotu'u lao 'o e fonua kuo tu'utu'uni 'e he Konisitutone, ko e fatongia 'o e Fale Alea. Me'a pango he 'oku ta'e faka-Konisitutone 'a e mafai 'o e Kapineti kenau tangutu 'I Fale Alea (Legislative Branch), pea nau toe fakata'ane 'I he Kapineti (Executive Branch). Ko e Tu'utu'uni 'a e Konisitutone kuo pau ke "tau'ataina" 'a e va'a 'e 3 'o e Pule'anga. Feefee ia ke tau'ataina 'a e Fale Alea 'o kapau 'oku "double dip" 'a e Kapineti 'I he ongo va'a ko 'eni? 'Oku ta'e 'aonga leva 'a e Fale Alea 'I he tokolahi 'a e kau Kapineti 'I Fale Alea.
-
'Oku 'iai e lea Tonga 'oku taka he fonua 'o Hou'eiki mo Tupou "Ko e kele pe 'a mata vai koe kele ai pe ia 'a mui vai". Pea 'oku pehe pe moe tafe mai koia 'a e mafai mei Tu'i ki he PM, kau Minisitaa, CEO 'o 'alu hifo ai pe ki he kau hiko veve 'i tu'a (e.g. PM-->Minisita-->CEO-->Dept.CEO-->HOD-->etc). Koe'uhi koe faka-fungavaka e mafai e faingata'a fau leva kia B mo C kena ngaue pe 'iate kinaua he kuopau ke taliui kia A. 'Aia ko hono fakalea 'e taha ko 'ene ha'u pe 'a A o ma'u e faihala 'a B mo C; 'uluaki, ko hono tafulu'i pea kapekape'i, 'osi pe koia pea fakakouna'i atu ai pe ke li mai mo 'ene tohi fakafisi. Pea koe temenio ia e contract (konituleki ngaue), 'o ma'u ai pe ha malolo 'i 'api. Ko 'ene fepakipaki pehe ni pe 'e levolo ma'olunga ko eni 'oku 'ata mai leva ai e 'u me'a ni:
1) corruption (faihala moe kakaa etc);
2) personal agenda ('asenita faka-fo'ituitui);
3) unprofessionalism (ta'e polofesinolo moe ta'e maa'usia etc);
4) moe ha fua.
'Aia ko e ha leva e me'a ke fai (solutions), koe ngaahi fokotu'u faka-kaukau leva eni:
1) Ke toe veteki e PM moe kau Minisita ka 'ikai ko hono hopo'i fakataha tokoni kinautolu pe faka-tatau ki he konisitutone moe lao;
2) Ke fili 'ai pe moe opposition party he taimi tatau 'osi pe koia 'a e fili falealea;
3) Faka'ataa e kakai e fonua kenau o mai 'o kau he fale 'alea (audience);
4) Liliu e fili mei he fili fakavahe (consituency) ki he fili faka-fonua (plurality);
5) Ke fa'u ha konisitutone hange ko e Treaty of Waitagi (Tuliti 'o Waitangi) ka koe Tu'i mo hono Kakai kau ai moe fonua, kelekele, vai, 'oseni moe 'ataa, etc;
6) Pea fa'u ha lao ke veteki 'ehe Tu'i tokotaha pe, he taimi 'oku moveuveu mo ta'emaau lahi pehe ni ai e falealea 'o Tonga. 'Uhinga eni ke fakanounou pea fakangata;
7) Moe ngaahi me'a kehe pe.
Koe mahu'inga ia e fakataha 'a e kaume'a ni. Ke talatalanoa'i e polopalema, pea 'i he funga 'o e ngaahi polopalema, ko hono ma'u ha solo'anga ke fakalele'i'aki e ngaahi makatukia 'anga ko eni, kae lava ke lele i matangi e ngaue. Kae 'oua e fakamoleki e taimi he me'a maumau taimi. Kumi ha founga ke tuku'i ai Tonga ki he langilau ka 'oku 'ikai koe lalo 'akau.
Pea 'oku 'ikai koe 'osi pe e talanoa pea fakalongolongo'i hifo ai pe he kato pea 'osi pe mahina e taha pe ua pea toe oo mai pe 'o fai e me'a tatau.
Fefe kapau temou fakamoleki homau taimi he feinga ke o ta'e visa e kakai Tonga ki 'Amelika, Nu'usila mo 'Aositelelia etc - ke tau oo 'o ngaue'i mai ma'a hotau fonua? Fefe ia? Fefe kapau temou fokotu'u ha fale ngaue 'anga ngaohi vala, su etc (Industry) ke faka-ngaue'aki e to'utupu? Koe taimi ia 'oku tau ngaue 'aonga'aki ai e principle (tefito'i faka-kaukau pe mo'oni) mei he folofola ke fakatafe mai'aki e tapuaki ki hotau ki'i fonua.
Teu pehe ko e me'a ia 'oku ui koe temokalati mo'oni. Ko ho'o mou kee'i pe fakafekiki pe ko hai 'oku lahi 'ene tokoni mo e 'ofa ki Tonga.
'Ofa pe Palemia, Minisita Polisi, Minisita Lao mo e 'Ateni Seniale temou fai ha me'a 'oku 'aonga ko e 'uhi ko e kaha'u mo e hako tupu e fonua. -
Malie e fakamatala pea 'asi mo mahino e ngaahi me'a lahi he anga e fekolosi'aki 'ae kau minisita mo honau fanga ki'i loto. Fakalilifu e mio holo 'ae MoP moe MoJ he fiem'au mafai. Kapau 'oku na ngaue kovi 'aki hona ki'i mafai he taimi ni huanoa ka toe 'oatu ke lahi ange. Kuo nau 'oho holo hange fanga kulii fiesikoa he takitaha kumi hono mafai moe tu'umalie. Ka koe natula e foki ia e fa'ahinga ne tupu moe nafingi, koe tokitoki moe holi.
Pea koe fielau ka mamulu e me'a ta'utu 'oe Press Sec he heke takai holo. Koe tokotaha tatau pe ena na'a ne tafu e va 'o Sevele mo 'aki 'o tupu ai hono tutu a Nuku'alofa, kuo heke atu eni 'o olo a 'aki ke toe 'asili 'ene 'atamai vaivai.
Ka 'oku toe fakaloloma e me'a ni he 'oku ke 'iai ha kau CEO mo ha kau ngaue fakapule'anga ma'olunga 'e lototo'a mo ta'eilifia ke nau tu'u hake 'o feinga ke fakahaofi e ngaahi potungaue. Kuo nau fuiku kotoa pe pea folo kikila e me'a kotoa 'oku ngangana mai mei he kau minisita ngangau 'oe kapineti katuni. He 'oku 'ange'ange e fa'o moe tufi 'ae kau minisita he tata moe fetuku 'ae kau CEO mo honau kau tokoni. 'Oku tau 'ihe kuonga matu'aki faka'ofa mo'oni.