Ola kovi 'o e Sivi ‘oku Vivili ka ‘oku ‘ikai koe Fakatotolo Paasipooti Featured
Nuku’alofa, 31 Sanuali 2016. ‘Oku ‘i ai ‘a e hoha’a lahi ‘a e mātu’a tauhi fanau ‘o e fonua ki he ola mo e tu’unga ta’e fakafiemālie ‘oku ‘i ai ‘a e ola ‘o e sivi ‘a e ngaahi Kolisi pea ‘oku toe fakaloloma koe te’eki ai ke ‘asi mai ‘a e kau taki ‘o e Potungāue Ako ‘o taki ai ‘a e Palēmia ‘a ia ‘oku Minisitā Ako ke fai mo ‘omai ha tali ‘oku fakafiemālie ki he kakai ‘o e fonua.
Ko e Pule’anga kotoa ‘oku pau ke fokotu’utu’u ‘a e ngaahi me’a ‘oku mahu’inga taha mo vivili he fonua (prioritize) pea fakahoko leva ha ngāue kiai he vave taha. Lolotonga koe ako ko e me’a mahu’inga taha ia ki he fonua mo hono kaha’u kuo tuku tafa’aki ia he ngaahi ‘aho ni kae nofo e tokanga ia ‘a e Taki ki he fakatotolo paasipooti ‘a ia koe fa’ahinga tīkoi (decoy) faka-polikale (political ploy) ke afe’i ‘a e tokanga ‘a e kakai kiai ka e tuku ‘a e palopalema tefito ‘oku lolotonga fehangahangai mo e sisitemi ako makatu’unga ‘i he fehālaaki ‘a e tu’utu’uni ‘a e kau taki.
‘Ikai ngata ai ka ko e ako ko e taulanga ia ki he fonua ‘i he kaha’u pea ‘oku mahu’inga ke nofo ma’u pe ia ‘i he tumutumu ‘o e ‘asenita ‘a e kau taki ‘o e fonua. Kuo laungeau ‘a e mātu’a tauhi fānau kuo nau totongi ‘i he Potungāue Pa’anga ‘a e totongi ke toe huke ‘a e ‘ola ‘o e sivi ‘a ‘enau fānau pea ko e faka’ilonga ‘eni ‘a e tu’unga fakatu’utāmaki mo fakaloloma ‘oku hu’u atu kiai ‘a e ako ‘i he fonua. 'Oku fo'ou 'ene hoko pea 'oku totonu ke 'oua 'e tukunoa'i.
‘I he taimi tatau ‘oku lahi ‘a e ngaahi lāunga ‘a e mātu’a tauhi fanau ‘oku ‘oatu fakahangatonu ki he Potungāue Ako pehe ki he ngaahi mītia ka ‘oku ‘ikai ke ‘asi mai kimu’a ha taha ‘o e kau taki pe koe Minisitā Ako ke fakahoko ha tali ki he hoha’a ko'eni he 'oku fu'u mahu'inga. ‘Oku fakaloloma he ‘oku lahi ‘a e ‘asi mai ‘a e taki ia ‘o fakamatala ki he ngaahi tukuaki’i ‘o e fakatau paasipooti tokua ‘a e kau taki ‘o e Pule’anga motu’a. ‘Oku mahu’inga pe mo e kaveinga ia ko’eni ka ‘oku ‘ikai koe palopalema vivili ia ‘o e ‘aho ‘o hangē koe taufa kāfakafa kuo huki tonu he sisitemi ako makatu’unga ‘i he tu’utu’uni fakavalevale ke nga’unu leva ki he maaka to’ofua (raw marks) ‘o ‘ikai tomu’a siofi fakalelei mo 'ene 'aonga mo 'ene hohoa tatau (applicable) mo e 'atakai fakaako 'a Tonga ni, fakaangaanga (trial) kimu’a pea toki fakahoko (implement) pe 'uluaki savea'i mo muimui’i lelei pea toki fakahoko.
'Oku mahino 'oku 'i ai pe 'a e ngaahi lelei (merits) 'a e ongo founga 'a e maaka to'ofua (raw marks) mo e maaka tulifua (Standardization) ka ko'eni kuo palopalema 'a e hiki mei he tulifua (standardization) ki he to'ofua (raw marks) pea koe 'uhinga ia 'a e hoha'a 'oku hoko 'i he fonua. Na'e fakahā foki mei he Potungāue Ako 'e he Minisitā 'i he kongaloto 'o e 2015 na'e fakahoko 'a e savea ki he kaveinga ni 'e Piveni Piukala 'o 'ilo 'oku holo e ako pea ko hono faito'o koe 'unu ko'eni 'a ia 'oku toe lahi ange ai 'a e palopalema.
Ko e fakatotolo ki he paasipooti ‘oku lolotonga fakahoko pe ia (ongoing) pea ‘oku mahu’inga pe moia ‘a ia he ko e fekumi ia ki he ngaahi mo’oni’i me’a ‘oku te’eki ke fakaapau’i pea ke maau ha fakamo’oni pau kiai pea toki aofangatuku mei he Fakamaau’anga. ‘Oku ui ia he lolotonga ni koe “tuli tevolo” he ‘oku te’eki aofangatuku ‘o fakamo’oni ka e li’ekina ‘a e ola ia ‘o e sivi ‘a e ngaahi Kolisi ‘o e 2015 kuo “Tekeutua ‘o hangē ko Kao” ‘a ‘ene ta’efakafiemālie mo ‘ene fakamamahi ki he mātu’a tauhi fānau, fanau ako ne nau kau ki he sivi kae hulu atu ‘ene ola kovi ki he fonua fakalukufua mo hono kaha’u.
Ko e fehu’i mahu’inga heni pe ko e hā ‘oku faingata’a ai ke ‘asi mai ‘a e kau taki ‘o e Potungāue ‘o kole fakamolemole mai ki he kakai ‘o e fonua mo e mātu’a tauhi fānau mo fakahā kuo fehalaaki ‘a e fiema’uma’u na’e fakahoko pea ‘oku fakahoko ‘a e ngāue leva ke fakatonutonu. 'Oku 'ikai ke haohaoa ha taha ia ka koe hoha'a he 'oku fu'u pelepelengesi 'a e ako 'i he fonua. Ko e mo'oni 'ikai toe le'eia ia 'a e maama 'a e fai tu'utu'uni 'i he tapa kotoa 'o e mo'ui kapau 'e maama mo ako lelei 'a e kakai 'a e kakai 'oha sosaieti.
Ko e ‘isiū mahu’inga leva ‘e taha ko hono ‘oange ha faingamālie ki he ongo mataotao ‘a e Palēmia ‘a hono ki’i foha Siaosi Pohiva mo ‘ene pone Pīveni Piukala kena ‘asi mai ki mu’a ‘o kole fakamolemole mo fakamatala ki he fonua pe koe hā e faito’o hoko mo e fo’i fakatuputupulangi ‘e fakahoko kene solova ‘a e palopalema lahi mo mafatukituki ko’eni kuo a’usia ‘e he fonua 'i hono hisitolia koe fonua ako lelei ‘i he funga ‘o e faitu’tu’uni ‘a e Taki ‘o makatu’unga ‘i he’ena fale’i. Ngali kuo ‘ikai toe ngāue ‘a e soifuea (software) kae liliu ia ‘o haatiuea (Hardware).
‘Oku ‘ikai ke toe veiveiua ‘a e mata’a’ā ‘a e tolalo ‘a e ola ‘o e sivi 'a e ngaahi kolisi 'i he ngaahi levolo ki 'olunga 'i he ta'u 2015 pea ‘oku ‘i ai ‘a e faka’amu ke faito’o leva he vave taha pea me’angaue’aki ‘a e kakai na’e teu’i kenau fakalele ‘a e ako pea teke'i ke mama'o 'a e siokita, ta'e'ofa mo e 'afungi he kuo tau sio mata ki he ola. 'Oku faingata'a ke tau tuhu ki he ngaahi ako'anga mo 'enau kau faiako he na'e 'ikai ke ola pehe ni 'a e ngaahi ta'u ki mu'a pea 'oku 'ikai loi 'a e hisitolia mo e setisitika tukukehe ange 'a e ta'e'amanaekina 'a e ola 'o e liliu founga fakavave 'i he funga 'o e ta'etokanga mo e fakamahamahalo.
‘Oku ‘oatu heni moe matu’aki kole fakamamate ke tuku mu’a e fakatau paasipooti ia he ‘oku lolotonga lele pe ngāue ia ‘a e Potungāue Polisi kiai pea ke tau’atāina he kuo tau pahia he tekitiki (tactic) motu’a koia koe poloi faka-politikale (political ploy) ke taki kiai ‘a e tokanga ‘a e fonua kae tuku e palopalma lahi mo vivili 'oku lolotonga hoko makatu'unga he fehalaaki 'a e fai tu'utu'uni. 'Oku fokotu'u atu heni ke tēkolo'i ‘a e palopalema ‘oku lolotonga pulonga ai e fonua he ko e ako ‘a e taulanga mo e kaha’u ‘o Tonga. ‘Oku ‘ikai ke tau ‘amanaki ‘e toe lava ‘o mo’oni ‘a e langi mama’o ‘a e ‘Uluaki Fā “’Auha Hoku Kakai Ko e Masiva ‘Ilo”.
12 comments
-
Ko fe koaa a piveni ke 'asi mai 'o fakamatala e me'a 'oku hoko ki he kakai. Na'e fu'u hoha'a mo fakapupuha'a 'ene toutou 'asi e tv he ta'u kuo 'osi hono teke e fu'u liliu fakavalevale ko eni, pea 'ikai toe ha taha he'ene tala 'oku hala mo tala ai pe ko ia pe mo 'ena polokalama moe foha e palemia 'oku tonu. koe ha kuo toe toitoi ai? 'ikai kuo lo'ia ia he'ene fu'u 2-kilu na'e ma'u pea kuo 'ikai toe tokanga ia kiha me'a, kae si'i faka'ofa e kakai ia he feinga holo ha me'a ke kumi ha kaha'u 'enau fanau. Pea ko ena kuo hola moe foha mataotao ia 'oe palemia ki fisi kae 'ikai nofo mai ke fakamatala e me'a 'oku pehee ai e sivi mo fakama'ala'ala foki e liliu fakafokifa ngalivale ko ena ki he silapa, 'o 'omai e taxi koaa a SOLO pe ko hai kene pule'i e silapa. Koe fu'u mamahi ko eni e kakai e to ia kia hai. Mo'oni e lau 'a Fifita, koe omi 'o fakamu'omu'a mai e raw marks kae toi mai 'i mui 'ena ki'i founga ta'emahino ko ena. Na'e 'osi tala 'ehe kau poto mo'oni ke fakahoko mamalie e liliu he 'oku fu'u vave, ka na vivili pe mo faka'i mai 'aki 'ena palemia. Te'eki ke 'iai ha fonua ia 'i mamani 'e tekelele fakavave pehe'i ai ha liliu ki he ako. Talunga mo Tonga moe kau mataotao koeni 'ae palemia ke nau ta e 'uluafi hono holoki e sistemi ako. Pea kuo talanoa'i holo 'i Tonga ni mo muli na foki e holofa 'ae ako 'i Tonga. Kata mai e ngaahi motu kaunga'api na'a tau fa'a sio lalo ki ai, kuo kaka 'enau ako 'a nautolu ki 'olunga kae faai hifo a Tonga kihe takele. Kole atu kihe palemia, ko ena kuo lava e loto 'o piiveni pea ma'u mo 'ene pa'anga ke na vahevahe mo siaosi, fekau a ke na holomui ki mui kae 'omai e kau mataotao mo'oni ke nau feinga'i ke pupuhi e ako 'a Tonga ni ke toe ake.
-
MĀLŌ FIFITA...PEA FK-MOLEMOLE MOTE: Ngali fie matamu'ua 'eku 'uluaki talí, kā kuo 'osi 'emau kātakí ko e mātu'a 'a e fānaú 'i he ta'e nanā 'a e Palēmiá mo e kautaha 'a hono fohá 'o lohiaki'i kimautolú. Ka 'oku hangē 'oku ke poupou'i 'a e ngāue kākā ko iá.
Na'e hala'atā ke 'i ai ha palopalema 'e taha 'a e polokalama komipiuta 'a e SPBEA. Pea 'oku 'ikai tō ki lalo 'a e tu'unga akó 'i Tongá ni. Ko e fo'i fasitu'u mata'ā'ā kae lava 'enau loi mo e kākā.
Mo'oni 'a Fifita...Ko e tu'utu'uni fakamālohi (tikitato) pē 'a e Palēmiá ke ma'u pa'anga 'a e kautaha 'a hono fohá pea mo Pīveni Piukala. 'Ikai ha ki'i momo'i tokanga 'e taha ki he 'emau fānau akó. Mole $150,000 kia Pīveni ko 'ene ha'u pe 'o ngutu pala holo pea pulla mo e pa'anga mei he tukuhau 'a e kakai. Hala'atā ha me'a 'e lava; ko e fu'u palopalema pe na'e tolongi mai kae 'alu ia 'o katakata 'i Fiji pe ko Ha'amoa 'oku nofo ai.
'Oku nau ngaahi kimautolu 'o hangē ha fanga valé. -
MOTE...'OKU VAIVAI HO'O FAKA-'UHINGÁ: Ko hai kuo ne faka-papau'i mai ko e "raw marks" ko e founga lelei-tahá ia 'i he mala'e 'o e akó? 'Oku faka'aonga'i 'a e "standardization" 'i he ngaahi ako lotoloto mo e ako mā'olunga 'i māmani lahi kau ai 'a 'Amelika.
Ne 'osi fakamatala 'e Dr. Vesisio Pongi mo e taukei na'a ne fetongi ia 'i he SPBEA ki he Palēmia mo e kau Puleakó: 'I he lahi 'a e ngaahi lēsoní, kuopau ke faka'aonga'i 'a e "standardization" he 'oku mamafa kehekehe 'a e lēsoni takitaha; 'oku 'ikai mahu'inga tatau 'e a pa'anga Tonga 'e taha (TO$1.00) mo e tola 'Amelika 'e haha (US$1.00), mo e tola 'Aositelēlia 'e haha (AU$1.00).
'Oku leleitaha 'a e "raw marks" 'o kapau ko e lēsoni pe 'e taha pe 'e 2, 'o hangē ko e Lautohi Pule'angá: English mo e fika. Pea fakalahi mai 'a e ngaahi lēsoni kehekehe 'i he ngaahi ako lotolotó mo e ako mā'olunga.
Pea 'oku 'ikai ke holo 'a e ako 'a e fãnau ako 'i Tongá ni. Kohai 'a Pīveni Piukala (na'e ako 'ifē, pea koehā hono mata'itohi?) ke 'omai 'ene faka-mahamahalo (hypothesis) ta'e 'i ai ha fakatotolo fk-saienisi (scientific research) pe 'oku mo'oni 'ene tu'uaki kuo tō ki lalo 'a e tu'unga ako ke hoko ko e "theory", pea fokifokihi 'e he kau mataotao? -
Kataki pe Mote kae fai ha feinga ke fai ha fakalavelave ki ho'o ngaahi fehu'i...Ko e raw mark 'iate ia 'oku sai pe ia ka ko e me'a na'e fai ai e hoha'a he na'e 'ikai maaka e sivi ia 'o e fanau 'o fakatatau ki he lahi 'o 'enau 'ilo (Quantitative Knowledge ) 'he lesoni na'a nau sivi ai 'o tatau mo e ngaahi ta'u kimu'a..'okapau kuo ke malava 'o sio 'i ha pepa sivi he ta'u kuo'osi, na'e maaka e pepa ia 'i he "skill level" pe ko e tu'unga (Quality) 'oku 'i ai 'enau tali e fehu'i (SOLO TAXONOMY), 'a ia 'oku nofo ia he fakamaaka e tu'unga ma'olunga 'oku 'i ai e tali 'oku fai neongo pe 'oku tonu e tali ka ko fe tu'unga tonu 'oku 'i ai..ko e lahi e ta'efiemalie he na'e 'ikai mahino ki he matu'a tokolahi e founga hono maaka e sivi e fanau he na'e ngata pe fakamaketi'i 'e he Palemia mo hono foha he tala e raw mark mo hono lelei kae 'ikai fakaha e founga hono maaka...he na'e kau mo e kau faiako tokolahi he 'ohovale he 'ikai fakafiemalie e ola e sivi 'enau fanau ako neongo 'enau 'ilo lelei e tu'unga totonu 'enau tamaiki..na'e 'osi fai e kole 'a e kau taki e Potungaue Ako ke toloi e founga koeni he teu kamata e sivi e ta'u kuo'osi he 'oku fu'u vave hono fakahu mai 'oku mei fai e sivi 'oku te'eki fu'u mahino 'o a'u pe ki he kau faiako 'i lokiako ka na'e 'ikai tali 'e 'Akilisi mo hono foha , sai kuo hanga leva 'e he fo'i liliu 'o tautea'i e fanau..ko e fehu'i ko hai 'e tukuaki'i?..ko e fanau?..kau faiako?...mahalo ko e tali totonu ki heni na'e fakahoko 'e Dr.Tu'ipulotu Katoanga he fakataha ki hono ngaue'i ko ia e silapa fo'ou 'oku 'amanaki ngaue'i he ngaahi ako he ta'uni.." ko e ngaahi tala'a moe ngaahi fehu'i 'oku fifili ki ai e taha kotoa he ola kovi 'o e sivi, koe fehu'i tatau pe ia 'oku mau nofo mo ia"...talu e tala e ola e sivi 'oku te'eki tu'otaha 'asi mai kautama na'e vivili mo tala e holo 'a e ako 'o fakama'ala'ala e sivi ki he kakai..he na'e fakamalohi'i pe fo'i liliu koeni 'e he Palemia he ta'u kuo'osi ke fakahoko he 'oku felave'i e liliu koeni mo hono totongi laukilu ko ia 'o Piveni , he ko e fkmaaka eni 'oku ngaue'aki he polokalama 'a Piveni...
-
Kuo mou fehu'i nai kihe lelei 'oe raw marks? 'aia 'oku ne 'omi ai 'ae fua totonu 'ae faiako pea mo e tokotaha ako. Kapau koe raw marks 'eni 'oku too lalo taa 'oku 'ikai ko e founga 'oku 'omi 'ae ola 'oku kovi, koe ako fakalukufua 'oku kovi. Koeha 'oku holo ai 'ae raw marks? 'ikai koe 'uhinga koe holo 'ae "quality" 'o hono ako'i 'etau fanau ako? pe koe 'uhinga koe 'ikai ke tokanga 'ae matu'a ke poupou'i lelei 'ae fanau ako ke tokanga ange kihe ako?
Me'a pango ko'etau sio pe kihe ola 'o pehe 'oku holo ka 'oku 'ikai koe ola, koe fakalukufua 'ae holo hono tokangaekina 'ae ako 'ae hako tupu hotau fonua 'oku holo 'ae "quality" 'oe ako.
To'o 'ae ngaahi ola (raw marks) ko'eni ko ha me'a fua ki he founga 'e ako ai ho tama kihe ta'u ni. 'Ikai kemou fiefia tamai mo fa'e ke 'ilo koe tu'unga TOTONU ia oku iai ho tama kae 'ikai ke fai 'aki 'ae standardization 'o tali fakalelei pe 'ene maaka 'aki hono 'avalisi 'ene ola 'aki e ola 'o ha tokotaha ako na'e tokanga ange ia kihe ako. Faka'ulia kapau 'oku ke poupou'i 'e koe tauhi fanau ke ola lelei ho tama koe'uhi ko hono 'avalisi 'aki 'ae feinga ako 'o ha tokotaha kehe. Ko ho'o faka'ai'ai ia 'e koe 'ae mo'ui fakafalala kihe ni'ihi kehe 'o 'ikai lava ai ho tama 'o falala kihe'ene feinga pe 'o'ona.
Talamonu atu kihe feinga ako 'o e ta'u ni mo e fakatauange pe 'e kamata 'a e maama mei he matu'a 'o a'u kihe hako tupu hotau fonua. -
'oku 'ikai fiema'u ke toe 'asi mai e kau matotao pelesitiki 'a e Minisita Ako, Fiema'u ke nau puli 'aupito. Kau tauhi fanau 'oua toe mole homou taimi mo ho'omou pa'anga hono toe huke e sivi homou fanau he ko e ngaue pe 'oku fai ki ai ko hon toe tanaki pe 'o e maaka pe 'oku tonu pe 'ikai. Ko eme'a 'oku tonu ke fai fakavavevave leva ko hono tanaki e ngaahi launga pea 'ave ki ha fakafofonga falealea ke fai hano faka'uilo fakafalealea e minisita ako he kuo 'ikai taau 'ene fakahoko fatongia ki he fonua.
-
Na'e 'i ai e tohi tangi na'e fakahu atu 'i he ta'u kuo 'osi ki he Tama Tu'i fekau'aki mo e maumau lahi 'oku fakahoko 'e he polokalama reform 'a e Minisitaa Ako lolotonga ni, ' a ePalemia, pea kau ai moe fa'ahinga founga ngaue fakaoao/fktikitato 'oku ne ngaue'aki. Na'e 'ikai ke tokolahi hono tokanga'i 'e he matu'a tauhi fanau ke nau fakamo'oni 'a e tohi tangi ni. 'Oku fiema'u ia ke toe vilohi holo 'i he ngaahi kolo a e tohi tangi ni pea toe fakahu atu kihe Tama Tu'i moe Fale Alea. '
-
Ko e fe ko aa kau kikihi ki he maaka to'ofuaa (raw marks)? Mou kataki 'asi mai 'o fakama'ala'ala mai homou arquements he kuo a'u me'a na'a mou vivili kikihi ki aii. Neongo pe 'ene fakahelaa, fakamolee, mo e lahi e maumau he fai he ta'e'ilo, ta'efuaaauni, ta'efietukulolo, ,,,,, pea pango tahaa ko e fiepotoo mo e 'afungii....hoooooiiiii
-
Kapau na'e lava ke 'omu 'ehe kau faiako moe kau ngaue 'a e potungaue ako 'enau fakakaukau 'e toe malie ange kae mahalo 'oku nau longo pe mo honau loto.
-
'Oku pu poupou atu ki he fakakaukau 'oku 'omi 'e he 'atikolo ko'eni pea koe palopalema 'eni ai ke faito'o leva he 'oku fakaloloma ke hoko. Fakamolemole pe Minista moe kau taki he Potungaue Ako ka fai leva ha ngaue fakavavevave ki heni pea 'oua 'e toe tuli ha tonuhia he kuo mafua e ipu vai 'o faingata'a ke tanaki. 'Ofa ATu