Mahu’inga ‘o e Lea Faka-Tonga Featured
Mahu’inga ‘o e Lea Faka-Tonga
Tuku atu ē fonua mo e tala
Lauaki ē Motu’apuaka
Ka te u faiva mo tukuhua
He tangata ‘o e Kauhala’uta
‘Oku taku ‘i he tala ē fonua
‘Oku fio ‘i he ‘alofi tupu’a
Mei he “Takafalu” ko e maa’imoa faiva ta’anga lakalaka ‘a Kuini Sālote
‘Aokalani, 4 Sepitema 2015. ‘Oku lolotonga faka’osi’osi ‘e he kainga Tonga ‘oku nau hikifonua mo fakapaea ‘i ‘Aotealoa Nu’usila ‘a hono kātoanga’i ‘a e Mahu’inga ‘o e Lea Faka-Tonga ki he kainga Tonga ‘o ‘Aotealoa Nu’usila. Ko e taha’i kaveinga mahu’inga ‘eni he ko e poutuliki ‘eni ‘o e tukufakaholo ‘a Tonga pea ‘oku mahu’inga he tapa kotoa pe ‘o e mo’ui.
‘Oku ‘ikai foki ke tu’u ‘atā‘a e lea pe tala (language) mei he fonua pe anga fakafonua [culture] pea mo e ‘ilo (knowledge) mo e poto (skills) tu’ufonua ‘oku fa’o he fonua mo e anga fakafonuia mo fe’ave’aki he lea mo etala, ‘a ia ‘oku nau fepikipiki’i fakataha kotoa. ‘Oku ‘asi lelei ‘eni he kupu’i ta’anga ‘o e maa’imoa faiva ta’anga lakalaka mālie ‘a e Kuini ‘Ofeina ‘o Tonga, Ta’ahine ko Sālote ‘i ‘olunga, ‘a ia na’e fakaafo ‘e he punake ‘iloa ko Vili Pusiaki mo hiva’i ‘e he Lomipeau.
‘Oku mahu’inga fakaako, faka’aati (fakata’anga, fakahiva mo fakahaka), fakahisitōlia, fakatukufakaholo mo e hā fua ka e to e tukukehe ange ‘ene mahu’inga angamaheni ‘oku mahino ngofua ki he tokolahi ‘a ia ko e vaka pe sisitemi fakafetu’utaki’anga ‘oku fihitu’u (complex), faka’ofo’ofa (beautiful) mo ‘aonga (useful) pea ko e fe’ave’aki’anga ia ‘o e ‘uhinga, maama mo e mahino (pe ‘ilo mo e poto) ‘i he vaha’a ‘o e tangata moe tangata pe kakai mo e kakai ‘o tatau ‘i ha fa’ahinga lea pe.
He ’ikai ke tau fa’a laua ‘a e mahu’inga mo e ‘aonga ‘o e lea faka-Tonga pea ‘oku faka’uhinga’i ‘i he ngaahi ‘atakai (context) kehekehe ka ‘oku ‘ikai puli pe unga ‘a e mahu’inga ke fakatolonga mo tauhi ke ‘oua na’a mole ‘o makatu’unga ‘i hono mahu’inga, mālie mo ‘aonga lahi ‘i he anga ‘etau nofo ‘i he fonua mo e sosaieti.
‘Oku ‘i ai ‘a e manumanumelie’ia ‘i he tu’ukāivi ‘a e kau taki ‘o e komiunitī Tonga ‘i Nu’usila pehe ki he poupou ‘a e kakai Tonga ke pātoloaki, tauhi, tokanga’i mo faka’ilonga’i ‘a e mahu’inga ‘o e lea faka-Tonga pea ko e taha’i ngāue ma’ong’onga ‘eni ‘o ‘ikai ngata ‘i hono teke ke fakatolonga ‘a e lea ka ko hono faka’asi mai ‘a hono ngaahi ‘aonga ‘a ia ‘oku fa’o he ngaahi momona ‘o ‘etau sivilaise faka-Tonga hangē ko ’ene ho’ata mai ‘i he vahetolu ‘o e ‘aati faka-Tonga ko e faiva, tufunga mo e nimamea’a.
‘Oku mahino ‘enau fekaukau’aki he ‘oku nau felāve’i ‘i he ‘uhinga mo e tala ka ‘oku fie nofo ‘a e fakamamafa ‘o e ki’i fakalavelave ni ‘i he mahu’inga ‘a e lea faka-Tonga he ko e konga ia ‘oku fai atu ki ai ‘a e sio ‘i he ‘ata fālahi. ‘Oku mahu’inga ke ke i ako’i ‘etau fānau ‘o tatau pe ‘i Tonga mo muli foki ke nau lea ‘i he’etau lea (‘o tefito he ‘ilo mo e poto ‘oku fa’o he fonua mo fe’ave’aki he lea mo e tala) he ko hono mo’oni ‘e malava ke to’o ‘a e me’a kotoa mei ha tangata’i pe fefine’i fonua Tonga tukukehe ange hono Tonga ‘e ‘ikai malava ke to’o ia ‘o ta’engata pea lauikuonga.
Kuo ‘osi fakatokanga’i lahi ‘eni ‘i he fānau Tonga ‘oku tupu hake ‘i muli ‘a e ‘ikai ke nau malava ‘a e lea faka-Tonga pea ‘oku hoko ai ‘a e fepakipaki ‘enau faka’uhinga’i honau tupu’anga (identity crises) ‘o tupu ai ‘a e ngaahi palopalema lahi. ‘Oku ‘i ai mo e fanau ‘oku nau lava ‘a e lea faka-Tonga pea nau tauhi mo e ngaahi ‘ulungaanga faka-Tonga pea ‘oku fakafiefia mo fakamāfana lahi ‘a e sio ki hono ola.
‘Oku tō kehekehe pe foki ‘a e ngaahi ola pea ‘oku fakahoko mo e ngāue ki ai ‘a e kau fekumi mo e fakatotolo lea ka ‘oku mahino mai ‘oku fu’u mahu’inga ke ako mo ‘ilo mo poto ‘a e hakotupu ‘o e fonua he lea faka-Tonga he ‘oku fa’o ‘i loto ‘a e me’a lahi ‘o ‘etau nofo faka-Tonga. ‘Ikai ngata ai ka ‘oku mahu’inga ke fakatotolonga ‘etau lea telia na’a mole ‘a e konga lahi hotau tukufakaholo.
‘Oku totonu ke poupou mālohi ‘a e Pule’anga Tonga ki he polokalama ko ’eni he ‘oku lalanga heni fekau’aki mālohi pea ‘e māfana ange ai ‘a e loto mo e ongo ‘a e Tonga ki he fonua tupu’anga. ‘E makatu’unga mei heni ‘a hono tauhi ke to e mālohi mo ma’uma’uluta ange ‘a e fekau’aki mo honau kainga ‘oku ‘i Tonga pea to e lahi ange ai mo e lī pa’anga ‘ofa mo e tokoni ki Tonga (remittances) ‘o kau lelei ai pe ki he ‘ikonomika ‘o e fonua.
‘Oku ‘i ai ‘a e tangane’ia ‘i he ngaahi fakakaukau mo e fokotu’utu’u hotau kainga ‘oku nofohili mo fakapaea ‘i ‘Aoteaaloa Nu’usila pea ‘oku hā mei heni ‘a e taaimu’a ‘a e Komiunitī Tonga ‘o Nu’usila he me’a kotoa ‘o fakahoa ki he ngaahi komiunitī Tonga ‘i ‘Aositelelia mo ‘Amelika. Ko e makatu’unga lelei ‘eni kuo fakatoka mai pea ‘oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki ‘e ke i hokohoko lelei atu lotolotonga ki he kaha’u.
‘Oku lahi ‘a e ngaahi me’a ke hokohoko atu kiai ‘a e talanoa ‘i he kaveinga ko ’eni ka ‘oku faka’osi’aki atu pe ‘a e talamonū ki he kainga Tonga kotoa ‘o ‘Aotealoa Nu’usila mo e polokalama lelei mo faka’ofo’ofa ‘oku lolotonga fakahoko. Fakatauange ‘e ke i fakaivia mo fakamonū’ia kotoa kimoutolu he hokohoko atu hono tauhi, tokanga’i mo fakatolonga ‘etau lea faka-Tonga.
‘Oku ‘oatu’aki ‘a e talamonū ‘a e kupu’i ta’anga masani fau ko ‘eni ‘i lalo, ‘a ia ‘oku lave ai ‘a e punake hono fakaola ‘o e loloto, mālie mo ‘aonga ‘a e lea he’ene ngaue ki he loto mo e ongo:
Pe’i ke lea mu’a ka u fanongo
Ke tatala ‘a e matapā ongo
Loka’i ‘e ha punake poto
Fakaava pē mei he loto
“Fuiva Mapu Hoku Matafale” ‘a e punake ta’e’iloa
6 comments
-
Kataki ko e kii research pe hemau ako fekauaki mo e kaveinga ko eni 'Ko e Ngaahi liliu kuo hoko ki he Lea faka-Tonga I he tau e 10-15 kuohili.Founga ke tuuloa ai e Lea faka-Tonga.Kataki pe ko e kii kole tokoni fakavavevave.
-
Kataki pe 'oku lava ha taha 'o send mai ha fakaikiiki ki he tali ko e "Koe ha ha ngaahi mahu'inga ke tau tauhi 'etau lea faka-Tonga ke tolonga? kataki koe kii me'a fakavavevave mlo
-
Ko e ha e uhinga oku mōlia ai e etau lea fakatonga?
-
Ko e me'a mahu'inga kete lava 'o lea lelei 'aki ha lea, pe fakatonga, fakapalangi, fakasiaina, pe fakasiapani. Ko e malie taha 'a e kakai e ni'ihi, hehei e lea fakatonga toe hehei mo e lea fakapalangi. 'E fai ai ha mahino fefeeee!!!
-
'Oku 'ikai mahu'inga 'a e lea faka-Tongá 'o kapau 'oku 'ikai ke 'i ai ha faka'ai'ai (incentives) ke faka-'aonga'i ki ai. 'Oku tokosi'i 'aupito 'a e kau fa'utohi (writers) 'i he lea Tongá 'oku nau faka-'aonga'i totonu 'a e lao kalam faka-Tongá.
Pea ko e kau fa'utohi, kau fai ongoongo, mo e kau taki fonua (politicians) 'oku nau takimu'a 'i hono maumau'i 'etau leá. 'Oku nau faka-Tonga'i 'a e ngaahi lea faka-Pilitānia kuo 'osi 'i ai 'a e ngaahi lea faka-Tonga totonu. 'Oku nau fakapikopiko 'i hono fekumi 'a e lea Tonga totonú.
'Oku nau fie faka-'aonga'i e ngaahi fo'i lea faka-Pilitānia ke fiehā 'aki 'enau ako lelei koā. 'Oku 'ikai ko ha fakatātā lelei ia ki he to'utupú 'i he 'enau lea mai 'i he lētiō, TV, pea mo 'enau fakamatala ki he nusipepá. -
'Ikai toe viveiua 'a e mahu'inga ke fakatolonga 'a e lea faka-Tonga he 'e tokoni lahi ki hono pukepuke telia na'a mole. 'Oku lahi e ngaahi famili Tonga 'i muli 'oku 'ikai lava lelei 'e he fanau e lea faka-Tonga 'o tatau pe moe lea fakapalangi.