Te'eki faka-Konisitūtone 'a e sisitemi faka-paati 'i Tonga ni Featured
19 Novema, 2017. Kuo lava lelei atu ‘a e fili Fale Alea ‘o e ‘aho 16 ‘o Nōvema pea kuo mahino foki ‘a e ikuna ‘o e fili na’e fakahoko ‘e he fonua.
Kuo mahino koe kulupu ‘a ia ‘oku toe ‘iloa koe PTOA pe koe Paati Temokalati ‘Otumotu Anga’ofa kuo nau ikuna kafakafa ‘a e fili ko’eni ‘aki ‘a ‘enau ikuna ‘a e sea ‘e 14 mei he ngaahi fai’anga fili ‘e 17 ‘a e fonua fakalukufua.
Ko e ongo paati ‘e ua ‘a ia koe Paati Temokalati ‘a e ‘Otumotu Anga’ofa (PTOA) ‘a ia ‘oku taki ai ‘a Samuela ‘Akilisi Pohiva pea mo e Paati Langafonua ‘a e Masiva (PLA) ‘a ia ‘oku tataki mai ‘e ‘Isileli Pulu pea mo Sunia Fili koe ongo memipa tutuku ‘o e PTOA na’a na kau mai ki he fili ‘o e ‘aho 16 Novema 2017.
Makehe mei ai na’e tokolahi taha ange pe 'a e kau kanititeiti na’e pole ki he fatongia mafatukituki ko'eni ka na’a nau tu'u tau'atāina 'a ia na’e 'ikai kenau kau ki ha taha 'o e ongo paati ko'eni ‘a ia koe peseti ia ‘e meimei 80% ‘o e katoa ‘o e kau kanititeiti.
‘Oku taua’atāina foki pe ke fokotu’u ha kulupu faka-politikale hange koia ‘oku ui koe paati kae ‘ikai faka’ofisiale. ‘I hono ‘ai mahino ‘oku te’eki ai ke fakahū pe lalanga ki he’etau Konisitūtone pea mo e Lao ‘o Tonga ke ngāue’aki ‘a e sisitemi faka-paati (party system) ‘i he fonua.
‘I hono toe fakalea ‘e taha ‘oku ‘ikai faka-Konisitūtone pe fakalao ‘a e me’a koe paati faka-politikale ‘i he fonua ‘o fakatatau ki hono natula totonu mo hono ‘uhinga ‘o e sisitemi faka-paati (party system) ‘o hange koia ko hono fakahoko ‘i Nu’usila, ‘Aositelēlia mo e ngaahi fonua kaungā’api ‘o e Pasifiki.
‘Oku kei fononga atu ‘a Tonga ‘i he mata’uto’uta ‘o e liliu faka-politikale pea ‘oku te’eki ke monomono ‘a e Konisitūtone pe liliu ‘a e lao ke fakamanava’i ‘a e fa’ahinga fakakaukau ko’eni pea ‘e malava pe ke fakalea koe paati faka-politikale ‘i Tonga ‘i he ngaahi ‘aho ni ‘oku tētē pe ‘o te’eki ke taula tu’u ki hano makatu’unga.
Ko e sisitemi fakapaati foki ko e konga mahu’inga ia ‘o e fa’unga faka-Temokalati ka ‘oku ‘ikai kene talamai ‘e ia ko e founga lelei taha ia ke ngāue’aki ‘eha fonua he ‘oku makatu’unga pe ia ‘i he fa’unga faka-tukufakaholo, sosiale, politikale mo ‘ikonomika ‘o e fonua takitaha.
‘Oku ne fakamanatu mai heni koe temokalati ‘oku ‘ikai ke haohaoa ka koe sisitemi ia 'oku ofitaha ki he lelei pea ‘oku fiema’u ‘ehe fonua taki taha ‘o kau ai ‘a Tonga ni ‘a e fa’ahinga temokalati ‘e hōhōa tatau mo e anga ‘etau nofo mo hotau masiva pea ‘e tolonga mo tu’uloa.
Ko e fa’unga faka-politikale ‘o Tonga ni ko e fale pe ‘e taha (unicameral) ‘a ia ‘oku fili ‘e he Hou’eiki mēmipa ‘e toko 26 ‘o e Fale Alea ‘a e Palēmia pea fili ‘e he Palēmia ‘a ‘ene Kapineti pea koe toenga leva tenau tu’u ‘o hangē ha fa’ahi fakaanga (opposition) ke fakaanga’i mo fakatonutonu ‘a e ngāue ‘a e Pule’anga ma’a hono kakai.
Ko ‘ene kehe mo e ngaahi fonua ‘oku nau ngāue’aki ‘a e sisitemi faka-paati he koe paati pe ‘e malohi he fili pea tenau hoko leva ko e Pule’anga pea koe paati ‘oku ‘ulungia ko e fa’ahi fakaanga ia (opposition).
'Oku toe malava ke fakataha ha paati faka-politikale 'e taha pe ua ke ma'u 'a e tokolahi kae malava kenau fa'u ha pule'anga.
Ko e fetongitongi leva ‘o e kau taki ‘o a’u ki he Palēmia ‘oku fakahoko pe ia ‘e he Paati ‘i loto ‘i he’ene ngaahi fakataha (party caucus).
Ko e ola ‘o e fili ko’eni kuo tau situ’a kiai neongo ‘a e ikuna kafakafa ‘a e PTOA ‘e ‘ikai ke ‘otometiki ha’anau hoko koe ‘o pule’anga ka ‘e kei makatu’unga pe ia ha toe alelea mo e kau memipa kuo nau ikuna 'a e ngaahi vahenga filii.
‘Oku ‘ikai ha makatu’unga fakalao ia kene ha’i ha fakafofonga ‘a ia kuo lava ki he Fale Alea mei ha’a ne mavahe mei he PTOA pea koe fakamo’oni ia ‘oku te’eki faka’ofisiale ‘a e founga fakapaati (party system) ‘i Tonga ni.
‘I he taimi tatau ‘oku kei malava pe ia kenau pule’anga kapau tenau kei tu’u fakataha ai pe ka ‘e ‘ikai ‘otometiki ‘o hange koe ‘amanaki ‘a e ni’ihi.
‘Oku kei lele pe ‘a e polosesi anga maheni ‘oku tu’utu’uni ‘e he Konistūtone mo e Lao pea koe fakatau hoosi pe ko e horse trading (hufanga he fakatapu) ‘oku fai pe ia ‘i he taumu’a ke toe tanaki mai ha kakai ke fakatokolahi ha fa’ahi.
Ko e poini mahu’inga heni ‘oku fiema’u ke mahino ki he kakai ‘o e fonua ‘oku te’eki faka-Konisitūtone ‘a hono ngāue’aki ‘o e paati faka-politikale ‘i Tonga he ngaahi ‘aho ni ka ‘oku tau’atāina pe ‘i he taimi tatau ‘o makatu’unga pe ‘i he natula mo e ‘asenita ngāue ‘a e ngaahi kulupu ‘o hange koe ongo kulupu ko’eni ‘oku ui koe ko e ongo paati faka-politikale.
9 comments
-
Pehee 'ehe nusipepa Kakalu: "Ta 'oku 'ikai tatau e lao ki he kau Nopele moe Kakai". Koe konga 'eni e fifili ki he hu 'a Nopele Nuku ki falealea kae lolotonga koia 'oku 'iai hono mo'ua $3 miliona? 'Aia he tu'u 'ae lao 'oku kehekehe e fakafofonga Nopele moe fakafofonga e kakai.
Mahino foki koe tupunga 'eni mei he fo'i lao ne fakapaasi mei falealea. Kae hangee koe tu'uaki kuo tuku mai: "'Oku 'ikai kenau (kau Nopele) i loto kinautolu o feinga'i pe ha me'a kia kinautolu".
Koe fehu'i leva pe na'e anga feefee hono paasi ha fo'i lao faikehe ni he fu'u kuonga maama mo lotu ko'eni?
Ka 'oku malie ange 'ae toe faka'uhinga ia ko'eni pe kohai 'oku teke'i kiai ne tupunga mei ai e fakapaasi e fo'i lao ni. Koe lao ko'eni na'e fakapaasi 'ehe kau fakafofoga e kakai. Fakafofonga Nopele 'o fakafofonga'i e kakai moe kau fakafofonga e kakai loua 'oku na fakafofonga'i loua pe 'ae kakai. 'Aia leva koe kau fakafofonga pe 'oe kakai na'a nau fakapaasi 'ae lao ni. Pe 'oku lelei pe ia ki he Nopele kae 'ikai lelei ki he kakai koe me'a kehe ia he koe Nopele koe fakafofonga 'oe Nopele moe fakafofonga e kakai. Mahino atu pe 'oku ke ninimo? 'Io, malie atu.
Hausia. -
Ko e me'a mahu'inga foki ia ketau sio kiai, 'oku hu e kau Nopele ki loto 'o debate pea mo paloti ma'ae issue oku kaunga kotoa pe ki he kakai o e fonua. Oku ikai kenau i loto kinautolu o feinga'i pe ha me'a kia kinautolu. Pea i heene pehee, oku tonu pe fakalea ia, ko e kau fakafofonga kotoa o e Kakai.
Ka kuo langa 'aa vahevahe 'a e kau Temokalati katuni ia 'o hange nai ia oku i loto e kau Nopele ia o fakafofonga'i o debate mo paloti'i ha issue ki ha fanga monumanu (hufanga he fakatapu). -
Faka'uhinga malie 'eni he 'oku ongo fo'ou a'e pehee koia "Koe kau fakafofonga 'o e kau nopele koe kau fakafofonga ai pe ia 'oe kakai". 'Aia leva ka fili pe 'ehe kau nopele 'ae kotoa 'oe toko 26 mei he kau Nopele pea 'ikai ke kau ha taha mei he kakai, 'e kei tonu fakafika pe mo faka'uhinga he koe kau fakafofonga kotoa pe 'oe kakai. Malie ee.
Pea ka toe fili pe 'ehe kau nopele 'ae toko 9 mei he kau nopele pea nau toe hoko atu 'o fili moe toko 17 'oe kau fakafofonga 'oe kakai, 'e kei tonu fakafika pe mo faka'uhinga he koe kau fakafofonga kotoa pe 'oe kakai. Malie ee.
Pea ka toe fulihi pe 'ekuasi ke fili 'ehe kakai e kau fakafofonga e 17 pea nau toe fili moe toko 9 mei he kau nopele. 'ikai kau ha nopele he fili ka 'e lava pe ke fili kinautolu 'ehe kakai ke kau he fakafofonga, 'e kei tonu fakafika pe mo faka'uhinga he koe kau fakafofonga kotoa pe 'oe kakai. Malie atu.
Pea ka fili kotoa e toko 26 mei he kakai pea 'ikai ke kau kiai ha nopele 'e kei tonu fakafika pe mo faka'uhinga he koe kau fakafofonga kotoa pe 'oe kakai. Ma'a lahi atu.
Hausia -
'Oku toko 26 'a e tokolahi 'o e Fale Alea 'o Tonga 'a ia 'oku toko 9 'a e kau fakafofonga 'o e nopele pea toko 17 'a e kau fakafofonga 'o e kakai 'O FAKAFOFONGA'I KKATOA 'A E KOTOA 'O E KAKAI 'O E FONUA - 'A TONGA KOTOA .
'Oku 'uhinga 'a e lea ko e kau fakafofonga 'o e kau nopele mo honau kakai mo e kakai mo honau kau fakafofonga nopele mo e kau fakafofonga 'a e kakai mo e kakai mo honau kau fakafofonga 'o e kakai ki he KAKAI TATAU PE - KAKAI KOTOA 'O E FONUA.
'Oku 'uhinga ai 'a e TAHA pe 'a e Fale 'o e Fale Alea 'o Tonga ko e toko 26 'o e kau fakafofonga nopele mo e kau fakafofonga 'o e kakai 'o toko 9 'a e kau fakafofonga 'o e kakai ka e toko 17 'a e kau fakafofonga 'o e kakai.
'Oku tefito leva he LELEI, TAAU MO E TUHA TAHA hono fili 'e he toko 26 'a e PALEMIA mo to e tefito he LELEI, TAAU MO FE'UNGA TAHA hono to e fili 'ehe PALEMIA 'ene KAPINETI (KAU MINISITA) 'o nau PULE'ANGA ka e FAKAANGA 'a e toenga 'o nau toki NGAUE FAKATAHA ki he LELEI LAHI FAKALUKUFUA 'A E FONUA MO E KAKAI.
'Oku hoko 'a e PTOA ke ne veuki 'o FELEKEU a e fa'unga MAAU 'o e FALE 'o fanau'i mai 'a e to e fa'ahi / paati vao ko e TAU'ATAINA -- 'o tau'ataina mei he ha koa he ko e 'uhinga tefito honau fili ki he Fale Alea ke nau fakafofonga'i fakataha mo e kau fafafofonga PTOA (mo e PLMA) ko e kau fakafofonga kotoa 'o e kakai mo e kau fakafofonga nopele 'a e KOTOA 'O E FONUA MO E KAKAI?
'Oku 'uhinga koa ki he ha 'a e PTOA mo e PLMA 'oku tefito he TEMO mo e MASIVA lolotonga ko ia 'oku ma'u 'a e TAU'ATAINA mei he POPULA mo e MASIVA mei he MAAMA 'a e fonua mo e kakai 'o ma'u ai 'a e fiefia, melino mo e tu'umalie?
'Oku 'ikai nai koa ke TEMOKALATI 'a Tonga ('o hange tofu pe koe National mo e Labour 'i Nu'usila mo e Republican moe Democrat 'i 'Amelika) talu mei hono fokotu'u 'e Tupou I 'a e TAU'ATAINA he lao mo e konisitutone mo langa 'a e ako mo e lotu ke FAKAMAAMA mo FAKAMELINO 'a e fonua mo e kakai - 'a Tonga kotoa.
'Oku fakaloloma fau 'a e fakamamafa 'a e malanga falealea he FONU 'A E KETE ka e 'ikai ko e MAAMA 'A E 'ATAMAI 'o hange ko e langiloa 'a Tupou I ha Tonga 'oku MAAMA mo MELINO he ko e MASIVA 'ILO mo e FAKAPO'ULI ko e 'auha'anga ia hono kakai! -
'Oku fakalao pe lele a e paati he oku lesisita ia he Lao Sosaieti o e 1984, onau fokotuu pe honau hingoa ko e paati, ka oku ikai asi ko e Sosaieti (aia oku totonu ke asi) Ko e Lao koia ko e Lao motu'a pea 'oku 'osi 'iai pe hono taumu'a 'ona ai, pea toe faka'ataa ia ai ke fa'u ha Konisitutone o e Sosaieti kenau muimui kiai.
Ko e me'a 'oku talanoa kiai 'a e Etita oku toe mo'oni pe moia i he mamani o e Politikale, kuopau ke iai ha fekau'aki 'a e ngaue fakapaati ia mo e Konisitutone, ke lava ke ha'i 'aki e kau memipa ki honau taki paati takitaha. Ko Ha'amoa mo Vanuatu 'oku party system pea 'oku osi taimi ke introduce ki Tonga ni ke fakasi'isi'i 'aki e fefakatau'aki hoosi fakatu'utamaki (hufanga he fakatapu). Pea mo e toe me'a 'e taha, 'e hanga leva 'e he Konisitutone ia 'o fakangofua ke fa'u ha Lao ki he fakapaati pea 'e malava leva ke hanga 'e he Lao koia 'o filifili lelei enau kau Kanititeiti oku lava o lea fakapalangi pea mo mo'uilelei foki. -
Anga feefee ke pehee 'oku ta'e-fakakonisitutone moe ta'e-fakalao kapau 'oku 'ikai ke sipela mai 'ehe lao moe konisitutone 'oku pehee?
Ki'i talanoa pe he mahalo pe 'oku fekau'aki moe me'ani.
Koe feitu'u 'oku ou fai-fatongia ai 'oku tapu 'ae ifi tapaka ai (Smoke Free Zone) pea 'aho 'e taha kuou lue atu 'oku lue mai e talavou moe kohu tu'u 'eni puhi e kohu mei hono ngutu (hufanga he fakatapu). Kuou telefoni leva ki he sekuliti 'o launga peau talaange teu siofi mo muimui e tokotaha ni. Taimi si'i kuo a'u mai e sekuliti peau tuhu atu ki he talavou ifi pea 'oku kei kohu tu'u mai pe he'ene puhi 'ahu mai. Talamai 'ehe sekuiliti he'ikai lava ke ne fai 'e ia ha me'a.
Kuou mo'utafu'ua mo 'eku atu pe koe ha e 'uhinga? Talamai 'ehe sekuliti 'oku 'ikai koe ifi tapaka (smoke) ka koe vapor smoke.
Neongo 'ene kohu tatau pe ka koe founga 'oku kehekehe pea 'oku ta'efakalao 'ae ifi sikaleti he koia 'oku sipela mai 'ehe lao ka koe ifi vaping 'oku 'ikai ke ta'efakalao ia he 'oku 'ikai sipela mai ia 'ehe lao. Na'aku loto au ke puke 'ae talavou ni 'ehe kau sekuliti ka koe lau 'ae lao na'e 'ikai kene maumau'i 'e ia ha lao. Neongo 'eku sio atu 'oku 'ahu moe kohu peau namu'i atu 'ene namu tapaka pea kuou manava 'aki e 'ahu, 'oku 'ikai ke ta'e fakalao ia he sio 'ae Lao.
Natula tatau pe 'eni moe lau ko'eni ki he ngaahi paati 'i Tonga.
Koia 'oku ou fokotu'u atu NA'E 'IKAI pea 'OKU 'IKAI ke ta'efakalao 'ae fokotu'u moe fakalele 'oe Paati PTOA pe koe paati PLAM he 'oku 'ikai sipela mai 'ehe lao (pe koe Konisitutone) 'oku pehee. -
Malo mu'a 'Etita 'a e fakamaama kuo ke fai pea 'oku mmahu'inga ke tau fakakaukau lahi kiai. 'Oku hoko 'a e fa'u paati ta'efakakonisitutone mo ta'efakalao 'ae paati PTOA ko 'enau me'angaue hono fakamafola hala 'a e temokalati 'o nau taukave 'a e me'a 'e taha ka nau to e hangahangafai hono tapalasia 'a e me'a tatau 'oku nau fematematei hono taukave.
'Oku to e kau 'eni mo e paati PLAM ko e fakalea kehe 'a e me'a tatau he 'uhinga motu'a 'o e temokalati, Ko e pule 'a e kakai 'e he kakai ma'ae kakai 'o fakahiku'aki 'a e lea ko e masiva ke ne taki 'a e ongo 'o e kakai ka e 'ikai ko honau 'atamai he founga tatau 'oku fai 'e he paati PTOA.
'Oku mahino mei ho'o fakamatala lelei kuo fai ko e fale alea ko e fale pe 'e taha 'oku fa'u'aki 'a e kau memipa fale alea 'e toko 26 ko e toko 9 'a e kau Nopele ka e toko 17 'a e Kakai ka e hoko hono fa'u ta'efakakonisitutone mo ta'efakalao 'o e paati PTOA (mo to e kau atu ki ai mo e paati PLAM) ke ne to e fanau'i mai 'a e kau Tau'ataina (ko e konga 'a e kau fakafofonga 'o e Kakai fakataha mo e kau PTOA mo e kau PLAM).
'Oku fakatupu 'e he fa'u paati ko 'eni ke ne vaetu'a 'a e taha 'o e Fale ko e toko 26 (mo tukukehe ange 'enau maumau he fonua na'e tupu ai hono veteki 'a e fale alea mo pule'anga 'o 'Akilis mo e kau Temo) 'a ia 'oku tonu ke toki fili mei ai 'a e PM mo e PM 'ene kapineti 'o tefito he lelei taha (merit) ka e 'ikai he fefusiaki he mafai ('a ia 'oku fakatupu 'e he fa'u paati).
Na'e hoko heni 'a e kaungafai (coalition) 'a e paati PTOA mo e ni'ihi 'o e kau fakafofonga 'a e Kakai 'o taku ko e kau Tau'ataina ka e ma'u 'a e tokolahi (majority) he pule'anga 'o 'Akilisi mo e kau Temo. Na'e to e hoko 'a e me'a tatau he fili na'e toki 'osi he ikuna 'a e paati PTOA 'o nau ma'u fakakatoa 'a e tokolahi (majority) ke nau pule'anga taafataha pea 'ikai to e fiema'u ha kaungafai (coalition).
Ko e hoha'a mo e fehu'i, Ko e ha leva 'a e lau 'a e konisitutone mo e lao pea mo e lau 'a e fakamaau'anga ki he ta'efakakonisitutone mo e ta'efakalao mo e ta'efakamaautotonu ko 'eni 'a e fa'u paati? -
Fakamalo atu hono 'pmai e 'atikolo ko'eni pea 'oku fiema'u ia ke mahino ki he kakai 'o e fonua 'a e mo'oni ko'eni pea na'e totonu ke 'omai 'a e 'atikolo ko'eni kimu'a he fili. Kaikehe 'oku mahino 'a e polofesinale ange 'a e ongoongo ni pea moe faka'amu ke tuku ke tau'ataina 'a e kemipeini ka 'oku malava ke tau sio atu heni ki he totonu 'o e paati.
-
Koe 'atikolo mo'oni 'eni pea tau'ataina pea 'oku mahu'inga hono 'omai 'ehe 'etita 'eni ketau ako mei ai he 'oku mo'oni pea ke tau fakakaukau kiai he 'oku hanganoa 'a e kakai ia he me'a kehe.