Ko e hā ‘oku manavasi’i ai Palēmia tali fehu’i fekau’aki mo e Ako? Featured
Lau 'a e 'Etita
Ko e hā ‘oku manavasi’i ai Palēmia tali fehu’i fekau’aki mo e Ako?
Nuku’alofa, 21 Ma’asi 2019. Kuo tā tu’o lahi mai ‘eni hono fehu’ia ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ako ‘i he fonua kae tautautefito ki he ola ‘o e ngaahi sivi faka-Pule’anga ‘a ia na’e mahino mai ‘a e ‘ikai fakafiemālie hono ola ‘i he ta’u 2015. ‘Oku kaunga tonu ki heni ‘a e liliu mei he maaka tulifua (Standardization) ki he maaka to’ofua (Raw Marks) pea kuo lahi fau ‘a e laulea kiai ‘i he fonua pea toutou ‘ohake ‘e he ngaahi mītia.
Ko e me’a ‘oku fakatupu fifili ko e te’eki pe ke hā tu’o taha mai ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘a ia koia ‘oku Minisitā ‘i he Potungāue Ako ke ‘omai ha tali mahino mo fakafiemalie ki he kakai ‘o e fonua. Ko e talu ‘a e kamata ‘o e mahina ko Ma’asi mo e feinga ‘a e ngaahi mītia ki he Palēmia ke fai ha fakataha mo e kau Faiongoongo (Media Conference) fekau’aki mo e kaveinga ni mo e te’eki pe ke hoko.
‘Oku taki mu’a heni ‘a e Kosilio ‘a e Kau Faiongoongo (Tonga Media Council) ‘i hono teke ‘a e kaveinga ni ka ‘oku mahino mai mei he ‘Ofisi ‘o e Palēmia ‘i hano fakahoko mei he PA ‘a e Palēmia Po’oi Pohiva ‘oku ‘i ai pe ‘a e ngaahi fakangtangata ‘a e ngaahi fehu’i ‘e fai hono tali mo e ngaahi fehu’i ‘e ‘ikai malava ke tali. ‘Oku kau ‘a e ngaahi fehu’i fekau’aki mo e ako ‘i hono tautoloi. 'Ikai ngata ai ka 'oku 'ikai malava ke fakahoko 'a e ngaahi fakataha (Media/Press Conference) 'oku kolenga 'e he ngaahi mītia ka 'oku 'omai hangatonu pe 'a e tali tohi ia 'a e Palēmia 'i he ngaahi ongoongo tukuatu mei he 'Ofisi Palēmia.
Na’e fakahoko foki mo e fetu’utaki ‘a e ngaahi mītia ki he Potungāue Ako pea ‘oku mahino mai foki mei ai ‘oku ‘i he Palēmia ‘a ia ko e Minisitā Ako pe foki ia ‘a e mafai ke tuku ha fakamatala ki tu’a fekau’aki mo e ngaahi ngāue ‘a e Potungāue Ako.
Na'e fakamahino mei he CEO Claude Tupou na'e 'osi fai hono fakahoko ki he Minisitā Ako pea na'e fiemalie pe ke fakahoko ha fakataha mo e mītia ka na'e toe fakahoko telefoni kiate ia 'e Poo'i Pohiva 'i he efiafi Pulelulu (09/03/2016) kene fakahoko pe ‘eni mo e kau tokoni CEO pea ke fakakakato 'a e fiema'u 'a e Tonga Media Council. Fakatatau ki he fakamatala ‘a Claude Tupou ‘a ia ‘oku ha ‘i he’ene tohi ki he kau faiongoongo 'i he 'imeili fekau'aki mo e kaveinga ni, na’e ‘ave 'a e fiema'u ko 'eni ki he fakataha 'a e kau Tokoni CEO 'i he 'aho Tu'apulelulu (10/03/2016) pea ko e fale'i kiate ia ‘e hono kau tokoni ‘oku 'i he mafai pe ia 'o e Minisitā ke fakangofua ‘eni.
Na’e toe fakahoko mai pe foki mei a Claude ‘a e kole ke kataki pe 'a e Tonga Media Council 'o toe fakahoko hangatonu pe 'a 'enau fiema'u ki he Minisitā Ako ke ‘omi ha ngofua. ‘Oku mahino ngofua pe ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e CEO mo hono kau tokoni ka ‘oku mahu’inga foki ‘i he taimi tatau ke tau sio ki he ngaahi fehu’i ko’eni:
• ‘Oku malava nai ke solova fakalotofale ‘e he Potungāue mo ‘enau Minisitā ‘a e fetuhuaki ko’eni ‘i he mafai kae fei mo fakahoko ha tali ki he kakai mo e fonua?
• ‘Oku ‘i ai nai ha me’a ‘oku fūfū’i fekau’aki mo e kaveinga ‘oku vivili atu kiai ‘a e ngaahi kautaha ongoongo?
• Ko e fē ‘a e ‘ata ki tu’a mo e taliui ki he kakai ‘oku toutou tu’uaki ‘e he Pule’anga ko’eni?
• ‘E fakalongolongo’i nai ‘a e kaveinga ni ke ngalo mo mole faka'aufuli mei he fonua?
• 'E faito'o nai 'a e palopalema ni kapau 'oku hoko pe 'e tuku pe ke 'alu hifo fakataha mo e ako 'i he fonua ni?
• Ko e hā e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ako ‘i he fakahokohoko ‘a e ‘asenita ngaue ‘a e Pule’anga?
‘Oku ‘i ai ‘a e faka’apa’apa lahi ki he Potungāue ko’eni mo honau taki ka ‘oku totonu ke mahino ‘e ‘ikai pea he’ikai ke tukuinoa’i ‘a e kaveinga ko’eni he ‘oku fu’u pelepelengesi ki he fonua. ‘Ikai ngata ai ‘oku totonu ke tau tu’u fakataha ‘o lea he ko e fonua tau’ataina ‘a Tonga ni. Ko e fatongia ia ‘o e mītia ke faka’au ki he kakai ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu kenau ‘ilo kiai mo kaunga tonu ki he’enau mo’ui.
Kapau leva ‘oku ‘i ai ha fehalaaki pea fai mo fakahā mai (admit) ki he fonua pea fakalelei’i leva he ‘oku mahu’inga ange ‘a hono saupulu kei taimi ‘etau ako ‘i he feinga ke ongoongo lelei ‘a e fua fatongia.
Ko e pole foki ia fekau’aki moe kaveinga ko’eni ke tau kumi ki he mo’oni ‘a ia ‘e fou mei ai ‘a e fakahoko fatongia ‘e tu’uloa mo tolonga kae tauatautefito ki he ngaahi pou tuliki ‘o ‘etau nofo ‘o kau ai ‘a e lotu mo e ako.
Ko e hia fai’ilo ‘a e ‘ilo pe ‘a e palopalema kae fakalongolongo pe ‘o sio mo ‘ikai fakahoko ha ngāue kiai.
15 comments
-
Fai mo fknofo ki api e pm koe kei lahi pe Lau koene kei pm.....
-
Kuo a'u eni ki he taimi kuo tu'o ua hono ui 'e he Minisita Ako 'ene kau seniale mo e kau ngaue he Va'a Sivi pea ne fekau ki he kau ngaue na'a nau fa'u e lipooti ki he sivi 2015 ke nau retract pe tala 'oku loi e lipooti. Ko 'etau toki fanongo eni ha me'a pehe 'i ha fonua temokalati. Na'e 'iai 'a Piveni fai ai pe 'ene kaikaila. Tokua ne 'oatu 'a e ngaahi evidence na'e fa'u'aki e lipooti pea talu ai pe hu kitu'a 'a e fu'u mataotao 'a e Palemia pea nau matuku ai. Ko e ha koa 'oku faingata'a ai ke nau omi 'o 'asi mai 'o tali mai e ngaahi me'a 'oku nau pehe 'oku hala he lipooti ka 'ikai pea nau talamai aa ke tuku ai pe kilu ma'a nautolu ka e 'oua te mou toe tala 'emau vale kua. Fakafoki a e me'a ki he me'a na'e fa'u mo fokotu'utu'u 'e he kau poto. Na'e pehe 'e he Minista "Ko e ha 'oku fufuu'i ai e maaka e fanau ?" Ka ko eni kuo ne feinga ke liliu e mo'oni ke loi pea loi ke mo'oni he ko ene anga fai ia.
-
'Oku 'ikai ke teitei 'iai ha ki'i meme'i totonu 'e taha 'a Piveni ke 'alu 'o abuse e kau ngaue 'ae Potungaue Ako. 'Uluaki 'oku 'ikai 'iai hano lakanga he potungaue, ua 'oku 'ikai koe senior officer ia ki he ongo finematu'a ko eni, tolu 'oku kei lolotonga namu ha'aha'a 'ene fu'u me'a na'e fai kihe sivi 'ae fanau. Ko hai ia ke 'alu atu 'o tu'utu'uhau holo ai. 'Ikai 'uhinga 'ene kaungame'a 'a'ana moe PM ke 'alu ia ai 'o fiepule he 'ofisi.
Pea koe ha koaa 'oku toe fakatotolo holo ai 'ehe palemia e mama 'ae lipooti. 'Ikai koe me'a ena na'a ne fai kihe ngaahi pule'anga ki mu'a, koe mama atu ki ai e ngaahi pepa fakapulipuli 'ae pule'anga ke fai'aki 'ene ngutulau moe takihala'i e kakai he Kele'a. Ta koena 'oku mate ilifia he 'ilo 'ehe kakai 'ene vale kae lele takai holo he taimi koee 'o kumi fakamatala ke tukuaki'i loi'i 'aki e kau ngaue 'ae pule'anga. what goes around comes around. Pea mo'oni e lau 'ae kau palangi, if you can't stand the heat get the hell out of the kitchen!! -
Ko e ha ko aa 'oku 'ikai ke fei mo tali mai e ngaahi issue 'oku 'asi he lipooti kae femou'ekina e Minisiataa ia he toutou fakataha mo e kau 'ofisa ke fakatetenga pe ko hai ne ne 'ave ki tu'a e lipooti. Ko Piveni foki ne 'alu ia 'o kaikaila ki he ongo finematu'a he va'a sivi ka e 'ikai pe ha'u 'o tali mai pe ko e ha koa ne ne loiaki'i pehe ai e kakai.
-
Ka ne tuku hifo e tufi veve act faiva ae PM kae alu o tali e ngaahi fehui, kuo ikai ha toe va lau.
-
Koe mea oku sii fakavave'i ai e paaka koe olita ia e ngaahi Tangaloa mo ngaahi Maui. Pea koene maau pe ku toofua hifo Setane o huufi pea nau tunu kulii ai pe mo inu kalasini koe fakafiefia ee ...
-
Ha fua ho'o mou fehu'i ki he Palemia pea tukuange hano taimi he si'i maloloo ai he kuo lahi e fatongia pea kuo si'i fa'a tengetange mo hela he tekefonua ki langi. 'Oku mou 'ilo 'oku 'ikai koe ako pe 'oku 'i he uma 'o e palemia ka 'oku lahi e fatongia. Ko e paaka va'epopua 'ena 'oku fakavave'i he kuo mei hifo hifo 'a Tangaloa 'Eitumatupu'a kena 'ilo kava. Mou faifaimalie hifo kakai.
-
'Ikai ke tau ofo he neongo ne toki vatamaki e Minisita mo e CEO 'o na iku ki he tribunal ka koe fa'ahinga tama ena na'e tala 'e he Minisitaa ki he kau penolo ke nau fili ange. Na'e toki kovi pe hona vaa he taimi ne 'ikai lava ai ke alea'i 'e he CEO ki he EQAP ke nau employ 'a PIveni ki he ngaue ki he sivi. Pea fakahifo leva mei he acting ceo.
Ko e tohi 'a e CEO na'e fai he lea fakatonga ka ko e anga maheni ko e tohi 'i he levolo ko enim 'oku fai he lea fakapilitania. Ko e ha 'ene 'uhinga ki he MV MET. Kuo tau fiu he kau taki he fai e me'a ko e faasitu'u. Taimi ke toe tu'uaki e lakanga CEO, pea fakafisi e ministaa. -
'Oku mo'oni 'aupito e lau 'a Vili, koe ha kuo toe hola holo ai mei he fatongia. 'Osi tuku mai mei he Minisita ki he CEO toe 'alu ia 'o fakaongoongo ki he kau Tokoni pea fai tu'utu'uni leva e kau Tokoni ia ke toe fakafoki ki he minisita ka ke 'alu hangatonu pe Media Council ki he minisita !!! he toki me'a fakaoli.
Koe CEO 'oku tonu ke ne tali e ngaahi fehu'i 'ae Media he koe head of department ia, 'oku 'osi tonu kene 'ilo kanokato e anga e ngaue 'ae potungaue mo 'ilo lahi kihe ngaahi issues 'oku kaunga tonu ki he ako, 'o takimu'a ai e ngaahi me'a ko ena 'oku tokanga mai ki ai e kakai fekau'aki moe sivi 'enau fanau. Ka 'oku ha mahino mai mei he fetekeaki holo ko eni e fatongia 'oku hala ke 'iai ha 'ilo 'e taha 'ae tama CEO kihe ngaahi me'a 'oku fai ki ai e hoha'a, pea toe 'ange'ange ia hono kau tokoni. Ka 'oku 'ikai leva lava 'o fai e ngaue , 'alu ki 'api kae 'alu atu ha kakai 'oku nau lava. Koe fu'u ta'emahino 'oku matolu, koe pehe mai e minisita ke nau fakataha moe media kae talaatu 'e nautolu kihe media ke nau 'alu ki he minisita ..... fakaoli pea toe fakatupu'ita. Ko 'enau toe toi takai holo ka ko hai tene fai 'enau ngaue. Ngaungaue mai CEO ke ngali na'a ke launga'i e minisita he 'ikai 'oatu e lakanga kia koe. Koe 'uluaki pole ena kia koe he lakanga pea ke toe kalo takai holo koe. 'A ia koe tu'u ia 'ae 'ea ki he kaha'u he potungaue ako, koe teke holo e ngaue kihe kakai kehe. Faka'ofa pe si'i fanau ia 'ae kakai. -
Ko e 'osi'osinga mamalie pe 'ena ia he kuo toki mahino mai 'oku kehe e lea 'o e hifo moe hake. Kuo a'u ki he tu'unga pea mahino kiate ia hono ngata'anga.