Tangane Fili ‘a e Tonga High School: Raw Mark (Maaka To’ofua) pe Standardized Score (Maaka Tulifua) Konga 3 ^Featured

‘Oku ou faka’amu foki ke mahino ‘aupito ki he kaungā laukonga ‘o e Nepituno ‘a e ngaahi fakakaukau mo e faka’uhinga ‘oku ou vahevahe atu he ko e founga fai ia ‘o ‘e tau mo’ui ‘i he māmani ‘o e ‘aho ni. ‘Oku ‘ikai ko ‘e tau hikifua mai a pālangi ke fetongi faka’aufuli ‘a e tala-‘oe-fonua ‘oku tau fetangutu’i mo ia ka ‘oku tau fua sivisivi’i pea ‘omi ‘a e me’a ‘oku tuha mo e fonua. Ko e sivi ‘oku ‘i ai hono taumu’a mo e founga fai. Kuopau ke tau makupusi e ngaahi tefito’i fakakaukau ‘o e ‘u nāunau ‘o muli kae lava ke tau ‘analaiso, pea teletele ke fe’unga mo ‘e tau nofo.

Ko e kaveinga ko eni ‘o e maaka ‘oku te’eki vavea ‘osi ia ke fai hano talanoa’i pea ‘oku taumu’a ‘eku ‘u tohi ko eni keu a’u ki he fehu’i ko ia pe’e fakatotolo’i fefee’i e lekooti ‘o e ako ‘i Tonga ni pe ‘oku fakalakalaka, tu’u tatau pe ‘oku holo. Ko e ngaahi tefito’i faka’ilonga tatau tofu pe ‘oku makatu’unga ai e ‘analaiso ‘o e maaka mo ia ‘oku makatu’unga ai ha fakatotolo pe ‘oku fefee tu’unga ‘o ‘e tau ako, ko e taaimu’a ai pe fiema’u ke tomu’a mahino e ‘avalisi (mean) mo e feto’aki (variance). Ko e ‘uhinga foki he ko ‘e tau fakatotolo ‘oku fakatefito ‘i he tu’u fakaholo ‘a e ngaahi mata’ifika pea ko ia ai ko honau ‘avalisi mo ‘e nau feto’aki ko e ongo ‘ulungaanga mahu’inga ia ki ha fa’ahinga fakatotolo fakasaienisi pe ‘e fai.   

Ko e ‘avalisi 50 ‘a e raw mark neu lave ki ai ‘i he ‘eku tohi kimu’a ko e fo’i ‘ata faka’atamai pe (theoretical) ka ‘oku fu’u faingata’a ke hoko ‘i natula (rare case or small sample application) ke fai ha sivi ha lesoni pea fakakakato mei he 0 ki he 100 ‘o taki toko taha pe. ‘Oku hahamolofia ke ai ha kalasi sivi ‘oku toko 100 pe pea ka hoko ia ‘oku toe faingata’aange ke ma’u hono ola ‘oku taki toko taha mei he 0 ki he 100. Ko e polopalema ia ‘o e teoli (theory) ki he ‘avalisi (mean) ‘oku makatu’unga ai e raw mark.

Ko e teoli (theory) ‘o e feto’aki (variance) ko e si’isi’iange ko e saiange ia he ko e si’isi’iange ‘a e feto’aki ‘oku ofiange ia ki he ‘avalisi (mean). Ko e polopalema leva ‘o e raw mark ‘i he feto’aki (variance) he ko e fo’i ‘ata 0 ki he 100 ne tau toutou lave ki ai ‘oku ne ma’u e feto’aki (variance) ‘oku ma’olungaange ia ‘i he feto’aki ‘a e ngaahi maaka angamaheni. Ko ia ai ‘i he sio me ihe ‘avalisi mo e feto’aki ‘oku fakatou matavaivai e founga ‘oku ngāue’aki ki he raw mark pea ‘oku mahino ‘a e malohiange ‘a e standardization.

Ko e ni’ihi kuo tohi mei muli ‘oku ou tui ko e lahiange ho’o lau ‘eku tohi pea ke mahino teke sio ai ki he sisitemi ‘oku mou ngāue’aki ‘oku nofo lelei ai e standardization. Ko ha ‘u me’a kehe ‘oku mou fai mei Tonga ni ko e feinga kotoa ke fakasi’isi’i e feto’aki (variance) ‘i he loto fo’i lesoni (within a particular subject) pe ‘i he vaha’a ‘o ha ngaahi fo’i lesoni (between subjects) hangē tau pehē ko e English mo e Chemistry, ko e feinga ke to’o e ngaahi ola ke he hangē ko e kehekehe ‘i he kau faiako (saiange ni’ihi), kehekehe ‘i he ma’ungatala hangē ko e laipeli, mo e ha fua e ‘u me’a fakaloto’apiako, koe’uhi kae ha mai ko e fua pe ‘o e tamasi’i ako ‘ata’atā ‘oku fakafofonga’i ‘i hono maaka.

Ko e ngaahi ola ‘i tu’a ‘apiako ‘a ‘api, anga hono tauhi fānau, me’akai ‘oku nau kai, me’a ‘oku fakamole ki ai ho nau taimi ‘i ‘api, me’a ‘oku nau fai ho nau taimi ‘atā, feitu’u ‘oku nau lata ki ai, ko hai ‘oku nau takanga, ‘oku nau ma’u mo tokanga ki he lotu, ‘oku nau mahu’inga’ia ‘i he ‘e tau me’a fakafonua, tu’unga fakapa’anga ‘o e ongo matu’a mo e ha fua. Kotoa e ‘u me’a ko eni ‘oku malava ke nau uesia e ako ‘a e tamaiki.

‘Oku fiema’u ke fakavetevete kotoa mo e ngaahi ola ko eni kae lava ke ‘asi mai e ola tau’ataina ka e lava ke makatu’unga ai ha fakahoa tau’ataina. [Vakai ki he lipooti Youth ’07 The Health and Wellbeing of Secondary Scholl Students in New Zealand, Results for Pacific Young People, October 2009, University of Auckland, Faculty of Health and Medical Sciences]. Ko e lipooti eni na’a ku taki hono fa’u (senior author) ‘i he savea lahi taha kuo fakahoko ‘i Nu’u Sila ‘e he ‘Univesiti ‘Okalani ‘o fakataumu’a ke ‘ilo’i e ngaahi me’a ‘oku ola kovi pe ola lelei ‘i he mo’ui lelei faka‘atamai pe ako, fakasino, fakasosiale pea fakalaumalie, ‘a e fanau ako high school.          

‘Oku lahi e ngaahi tefito’i me’a ‘o e puipuitu’a ‘o e fatongia ni ki hono maaka ‘o e sivi ‘e tau fānau ako. Kapau te tau talanga’I e fa’unga ‘o ha fale ‘oku fiema’u ke ‘i ai ‘ete ‘ilo lelei ki he ngaahi tefito’i me’a ‘oku makatu’unga ai e langa fale hangē ko e fika, fisiki mo hona ngaahi va’a faka’enisinia. ‘Oku ou tui ko e levolo kehe ‘e tau talanoa’i ‘a e feitu’u ke tu’u ai, ko hai tene rent, ko hai ‘e fiefia he fale pea mo ia ‘e mamahi, mo e ha fua. He’ikai fai ha talanoa sivi (inspection) ta’e pule aoniu ai e sitetisitika. ‘Oku toki ‘omi e sitetisitika ‘e he kakai ‘oku nau ngāue ‘i he mala’e kehekehe hangē ko e ako, faito’o mo falemahaki, ngoue mo e vaotaata, toutai, talamatangi pea mo ha mala’e pe, ‘o ngāue’aki he ko e me’angāue ia ‘a e saienisi. Ko e taimi ‘oku polopalema ai ‘oku foki leva ki he kakai na’a nau ako fakatefito ‘i he sitetisitika ke ‘omai ‘enau fakakaukau.

Ko e ako koe koloa ‘oku ngaohi (product), ko e fatongia ‘oku fai (service). ‘Oku ‘iai e hisitolia ‘o ‘e tau ngaohi me’a (production) mo e fakahoko fatongia (service) kuopau ke ma’u ‘a e mahino ki ai kae lava ke hiki ‘e tau talanoa ki ha tu’unga ‘e mahu’inga malieange pea toe ‘aonga foki ki he fonua. 

[Teu hoko ki he Puipuitu’a ‘o e Standardization (Tulifua) peau ‘alu mei ai ki he Scientific Research (Fakatotolo Fakasaienisi)]