Sīpinga Manakoá: Kau Faitohí, Tauhi e Tolonga ‘a e Lea Tongá ^Featured

 Kōlomu: Lea Tongá ‘i he Senituli 21 – ‘I he faka-ma‘ala‘ala ‘o e kōlomú ni ‘i he Konga I mo e Konga II, ko ‘eku taumu‘á ketau maheni mo e kalasi kehekehe ‘o e fa‘utohí mo honau ngaahi va‘á. ‘Uluakí, ‘oku ‘ikai ha lao faka-pule‘angá ‘okú ne polisi‘í ‘a ‘etau ngāue‘aki ‘a e lea Tongá. Ka neongo 'oku tau feinga fakalakalaka 'i he lea Pilitāniá, kuo fuoloa 'a 'eku 'ohake 'a e mahu'inga 'o e fakalakalaka 'o 'etau leá fakafonuá.

‘Oku tau faka‘aonga‘i tau‘atāina ‘i he [i] talanoá (speech); [ii] faitohi (text); [iii] fa‘utohí (academic & media); [iv] fa‘u-ta‘angá tukufakaholó (arts & music); [v] fetu‘utaki ‘ilekitoloniká (electronics communication); [vi] mo e malanga ‘i falelotú (sermons). ‘Oku nau takitaha ‘a e founga mo e sīpinga fokotu‘utu‘u leá. 

 ‘I he lau ‘a e ‘itiomé, mo e paloveapé: “Oku ‘i ai e taimi tonu mo e feitu‘u totonú ki he me‘a kotoá.” (There’s a time and place for everything). He ‘oku hoko maumau lahi ‘a e lea Tongá ‘i he faka‘aonga‘i tavale ‘i he ngaahi tekinolosia fo‘oú ‘o e onopooní. ‘Oku takimu‘a ai ‘a e kau taki politikalé, kau fakamatala lētiō mo e TV, ngaahi nusipepá, mo e faitohi mītia sōsialé.   

 Manakoá e Laukongá  

 Kā ‘oku ‘ikai kau ‘a e fa‘utohí ni ki he saienisi mala‘e leá (linguistics). Ko e kau mataotao ia ‘i he ako ki he tupu‘anga mo e anga maheni ‘o e ngaahi lea kehekehé. ‘Oku faka-kaungatāmaki ‘a e fa‘utohí ni ‘i hono faka-manakoa‘i ‘o e laukongá ‘i he lea Tongá mo e Ingilisí, fa‘utohi ‘i he lea Tongá mo e Ingilisí, mo e liliu leá ke manakoa ‘a hono ngāue‘aki ‘o e lea Tongá.

 Ko e kau faiako Ingilisí mo e lea Tongá ‘i he lokiakó ‘oku nau kamata ‘a e manakoá pe ko e hehengi ‘a e fānau akó ‘i he ako kalamá. ‘Oku lahi fau ‘enau ako‘i ‘a e ngaahi lao kalamá ko e teuteu‘i kotoa ‘a e fānau akó kenau tupu hake kotoa ‘o hoko ko e kau faiakó. Ka e masivesiva ‘i hono ako‘i e poto-ngāué (skills) ‘i he faitohí mo e fa‘utohí ke mahino ngofua, pea mālie‘ia ‘a e tokotaha laukongá. 

 ‘Ikai ko e taumu‘a ‘o e faitohí mo e fa‘utohí ke mahino ngofua ki he kau laukonga?  ‘I he ngaahi ‘ahó ni – Senituli 21 – kuo hulu e ngaahi fa‘utohí kuo pulusi ma‘á e fili ‘a e kau laukongá. Ko e sēkoni pe ‘e valu (8) ‘a e kamata lau ‘e he tokotaha laukongá ha fa‘u ta‘eolí, pe ko ha talanoa ‘oku ‘ikai manako ai, ‘e li‘aki ia ka e hokoatu e fekumí ki ha talanoa mālieangé.       

 Ngaahi Fa‘u Mālié                                        

 ‘Oku kaumai ‘a e ngaahi malanga politikalé, malanga lētiō mo e TV ‘i he lea Tongá ko e fakamole taimi, ta‘eoli, mo e ta‘e-‘uhinga fau. Ko e hā ‘oku kei fie fanongo ai ‘a e kakaí ki he polokalama ta‘eoli? Kā ko ‘etau manako ki ha polokalama ‘i he lea Tongá. Kā ko e lahitahá ‘o e ngaahi polokalamá ni ‘oku ta‘emaau, tu‘uaki politikalé, mo e mātu‘aki fakamoli-Tongá. Pea ‘e ‘āsili ai mo e lahiange ‘a hono manakoa ‘o e ngaahi fa‘utohi mo e ngaahi polokalama ‘i he lea Pilitāniá. 

 Ko e ‘elito ‘o e fa‘utohí, pe ko ha polokalama ke mamata mo fanongo ki ai ‘a e kakaí, ke ‘i ai ha me‘a mahu‘inga ke fakalakalaka ki he ‘enau mo‘uí. Kau ki ai ‘a e ‘ilo fo‘oú, ongoongo mālie, ngaahi me‘a fakaofo fakalakalaka ki he mo‘uí faka-tu‘asino, faka-laumālie, mo e faka-‘atamaí.

 ‘Oku mahu‘inga leva ke feinga ‘a e kau faitohí mītia sōsialé, fa‘utohí ki he mītiá – tukukehe ‘a e fakalotú – kenau ‘omai ki he lōnga‘i kakaí ‘o e fonuá (public) ‘a e ngaahi fa‘utohí, fa‘u ta‘angá, fa‘u faivá manakoa pea ‘aonga ‘i he lea Tongá.