Mahu'inga Ako Faka'atamai (Academic) mo e Ako Faka'aongame'a (Technical) ^Featured

Ko e taimi mahu’inga taha eni ke tau talanoa ai ‘i Tonga ni ki he kehekehe ‘o e ako ngāue pea mo e ako faka’atamai koe’uhi koe liliu pule’anga ki he temokalati ‘oku tau ako ‘alu ai he ta’u ni ‘oku tekemu’a mai ai e fakakau kau ‘o e langa ‘o e tu’unga faka’ekonomika ‘o e fonua. Ko e ‘ata faingofua taha ‘o e fakalakalaka faka’ekonomika koe longomo’ui ‘a e ngaahi falengāue, lahi e ngāue’anga pea ma’u ngāue e meimei kotoa ‘o e kakai ‘o e fonua. ‘Oku ui fakapālangi e langa ngāue’anga koe industrialization pea koe taha ‘o e ngaahi me’afua ‘o e lelei ‘a e tu’unga fakapa’anga ‘o ha fonua koe si’isi’i ‘a e peseti ‘oku ‘ikai ma’u ngāue ‘a ia ‘oku ‘iloa fakapālangi koe unemployment. Ko e me’a leva ‘oku sio ki ai e fonua ke teke ‘a e ako ngāue ke fakalato ‘a e fiema’u ‘a e ngaahi ngāue’anga mo e ngaahi falengāue. Ka ‘oku malava ke hoko heni ha fakatu’utaamaki ki he ako fakakātoa ‘a e fonua ‘i hano li’ekina ai e ako faka’atamai.

Ko e ako ngāue koe ako ia ‘oku ‘osi fakatapau’i pe ki he fa’ahinga ngāue ‘i he falengāue pe ngāue’anga pea koia pe ‘e lava ke faka‘aonga’i kiai ‘ete ako. ‘Oku lahi foki hono ngaahi fakamatala ‘o e kehekehe ‘o e ako ngāue mo e ako faka’atamai ka ‘oku ou tui koe faingofuataha ke tau pehee koe ako faka’atamai ‘aia ‘oku fakataumu’a ke hoko atu kihe ‘univesiti pea koe ako ngāue ‘oku faka’osi ia ki he ngaahi ‘apiako tekinikale.

‘Oku tau laka he ‘aho ni ‘i Tonga ni he kuonga na’e ‘iai a ‘Amelika he ta’u ‘e 100 kuo hili. Na’e langa fakautuutu ‘enau ngaahi ngāue’anga (industrialization) he tāpuni ‘o e senituli 19 mo e kamata’anga ‘o e senituli 20 pea na’e mahino e vivili ‘a e fiema’u ke ako’i e tokolahi ‘o e fonua kenau lava ‘o ngāue‘i e ngaahi falengāue mo e ngaahi ngāue’anga pea kenau ma’u foki ha pōto’ingāue fe’unga ke fakahoko lelei ‘enau ngāue pea vave koe’uhi kae lava ke fakapapau’i ‘e tupu mo mo’ui mo tolonga (sustainable) e ngaahi ngāue’anga. ‘Oku tau feinga ‘i Tonga ni ‘i he ‘aho ni ke fai e me’a tatau, ke tokonaki ha kau ako ngāue kenau lava ‘o fakamo’ui e ngaahi ngāue’anga kuo ‘osi fokotu’u pea ke teuteu atu ki ha ngaahi ngāue’anga fo’ou ke toki fokotu’u pea ka lava foki ke hu ki tu’apule’anga ‘etau kau ako ngāue pea ko e tāpuaki moia ‘e taha ‘oku fai kiai ‘a e ’anau.

Kaikehe, na’e hoko ‘i he teke ko’eni ‘o e ako ngāue ‘i ‘Amelika ‘i he mu’aki kuata ‘o e senituli 20 ke tō kehekehe ai e kakai ako ‘o e fonua ‘o tupu ai e fetohi’aki tipeiti ‘oku ‘iloa koe Dewey/Snedden debate ‘a ia koe tipeiti ‘iloa taha ia ‘i māmani ‘i he vā ‘o e ako ngāue mo e ako faka’atamai. Ko e kotoa ‘o e ngaahi tefito’i fakakaukau ‘o e ako ngāue ‘oku tau laau’ilo kiai he ‘aho ni na’e fanau’i ia ‘i he fakafekiki koeni ‘a David Dewey mo John Snedden. Na’e fokotu’u mai ‘e Snedden ke ako ngāue ‘ata’ataa pe kae taukave a Dewey ma’ae ako faka’atamai.
    
Na’e kau lahi foki ki he tui ko’eni ‘a Snedden ‘a e fakama’opo’opo ‘a e palōfesa ‘Amelika pe ‘i he saienisi ‘o e anga ‘o e nofo ‘a e tangata ko Finney na’a ne pehee koe kakai ‘Amelika ‘oku ‘ikai lava kenau hiki kinautolu kiha kalasi ‘o e nofo ‘oku toe ma’olungaange. Kapau na’e fanau’i taha koe masiva he’ikai lava ia ke ne ngāue’i ke hiki ‘o kalasi tatau mo e kau tu’umalie. Koia ai ako’i pe kakai kenau poto’i ngāue ki he ngaahi ngāue’anga pea ‘e mo’ui lelei ‘a e ngaahi ngāue’anga ‘ikai ngata ai ka ‘e toe mo’ui lelei mo manakoa foki mo e ngaahi ‘apiako he ko’enau kau ako ‘oku ola lelei he sosaieti.

Na’e nofo foki e filosefa ‘iloa ko’eni ko Dewey ‘i he fakakaukau ne toki mafoa ‘i ‘Amelika ‘i he taimi ko’eni ki he mafai mo e lava me’a ‘a e faka’uhinga fakasaienisi ‘o ne taukave’i ‘a e tau’ataina ‘o e ako ‘a e tangata kae faalahi fe’unga kene malava ke mo’ui ‘i ha tukunga pe ‘o e sosaieti mo e ‘ātakai pea kene lava ke hiki’i hake hono tu’unga ‘i he nofo mei he masiva ki he tu’umalie. Na’a ne taukave foki koe laka ki mu’a ‘a e sosaieti ‘oku tupu ia mei he tau’ataaina ‘a e silapa ako kae ‘ikai pule’i fakataafataha ‘e he fiema’u ke langa e tu’unga faka’ekonomika e fonua.

‘Oku pehē foki na’e ikuna e tipeiti ‘e Dewey ‘i he pepa ka ne ikuna a Snedden ia he me’a na’e fai ‘e ‘Amelika he ne tō ‘enau fakamamafa ‘a kinautolu ki he ako ngāue pea ne toki lava hono fakafoki e fa’ahinga silapa ko eni ki he 1930 tupu.

Na’e ‘iai foki mo e tangata ‘e taha ko Eugene Davenport, koha tu’ukimu’a ‘i he mala’e ‘o e ako ki he ngoue mo e fanga manu na’e kau mai ki he ngaahi tipeiti ‘o ne fokotu’u ai ke fakatou fai pe ‘a e ako ngāue mo e ako faka’atamai kae ‘oua ‘e si’aki ha taha ‘ia naua.

Ko e mōtolo ‘apiako ‘oku ofi he fokotu’u ‘a Davenport ‘oku fa’o fakataha pe kau ako ngāue mo e faka’atamai pea nau toki fehu’aki ai pe. Ni’ihi ne kamata ako faka’atamai pea liliu honau u’a, hangē koe fakatapu, ki he ako  ngāue ‘oku lava noa pe kenau fetongi pea pehē foki mo e ni‘ihi ‘oku tafoki mei he ako ngāue ki he ako faka’atamai. Ko e mōtolo ‘eni kuo lahi pea laui ta’u hono ngāue’aki ‘i ‘Amelika ‘a ia ‘oku ‘iloa koe Community College pea moia ‘oku kamata ‘i Nu’u Sila ‘o ‘iloa koe Unitec.

Na’e fakatokanga’i foki ‘e he Tonga International Academy mo e fiema’u koia ke fakafoki kihe ako e tamaiki koia ‘oku nau nofo te’eki kakato ‘enau high school pe koia ‘oku ui koe high school drop out. Na’e fa’u leva e polokalama kihe tamaiki ne nau ‘osi form 5 ‘o fakataumu’a ke fakakakato ‘ae ngāhi tefito’i fakakaukau ‘i he Fika, English mo e Saienisi, ‘oku fiema’u kenau ‘ilo ‘okapau ne nau form 6 pe form 7.

(Teu toki hoko atu ki he ngāhi polokalama ako ‘oku fakahoko ‘i he Tonga International Academy)