Filosofia Fo‘ou ‘a e Tapatolu ‘o e Ako ^Featured

Na‘e tefito ‘a e ako fakaUesite he “fakafaleako” kae tu‘unga ‘a e ako fakaTonga he “fakahā‘a” ‘oku ‘iloa koe ha‘a faiva, ha‘a tufunga mo e ha‘a nimamea‘a.

‘Oku fakamamafa ‘a e founga ako fo‘ou fakaUesite he fakafaleako ‘oku tefito he ngaahi lēsoni pe sapuseki, ‘o hangē koe siomita (geometry), ‘asitalōnoma (astronomy) moe vūsika (physics) kae fakatefito ‘a e ako motu‘a fakaTonga ‘oku peisi he fakaha‘a he ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘o hangē koe faiva ta‘anga, tufunga langafale mo e nimamea‘a koka‘anga.

‘Oku mahino heni ‘a e ‘uhinga mālie ‘o e ta‘emavahevahe ‘a e ako moe ‘aati fakaTonga, ‘a ia ‘oku vahe tolu lalahi kihe faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘o fokotu‘utu‘u “faka‘aati ‘a e ako” pea fokotu‘utu‘u “fakaako ‘a e ‘aati.” ‘Oku taumu‘a ‘a e ako ke ma‘u ‘a e ‘ilo mo‘oni kae kaveinga ‘a e ‘aati ke ma‘u ‘a e faka‘ofo‘ofa mo‘oni (‘o ma‘u ‘a e faka‘ofo‘ofa mei he tatau mo e potupotutatau).

‘Oku fa‘o fakatoulōua ‘a e ‘ilo mo e ‘aonga he ako, ‘o hangē koe fa‘o ‘a e faka‘ofo‘ofa mo e ‘aonga he ‘aati. ‘Oku mu‘omu‘a ma‘u pe ‘a e ‘ilo he ako mo e faka‘ofo‘ofa he ‘aati he ‘aonga he ako mo e ‘aati, ‘a ia koe lahi ange ‘a e ‘ilo mo‘oni ‘oku ma‘u he ako mo e faka‘ofo‘ofa koe lahi ange ia hona ‘aonga pea koe lahi ange hona ‘aonga he lahi ‘o e ‘ilo mo e faka‘ofo‘ofa.

‘Oku (faka)mu‘omu‘a ma‘u pe ‘a e ako ‘uhinga ‘oku tefito he ‘ilo (knowledge) kae (faka)muimui ma‘u pe ‘a e ako ‘aonga (technical) ‘oku tefito he poto (skill) he ako fakaUēsite, ‘aia kuo fulihi he ngaahi feitu‘u lahi ‘i mamani he ‘ahoni, ‘o kau ai ‘a e Moana Pasifiki mo Tonga), ‘o (faka)mu‘omu‘a ma‘u pe ‘a e ako ‘aonga kae (faka)muimui ma‘u pe ‘a e ako ‘uhinga.

‘Oku ‘asi lelei ‘a e ‘uhinga mālie mo loloto ko ‘eni he filosofia/ teolia tupu‘a ‘o e ako fakaTonga, ‘a ia koe liliu ‘a e fuo moe uho ‘o e ‘atamai mo e fakakaukau mei he vale kihe ‘ilo kihe poto. ‘Oka vale ha taha he faiva hiva, tufunga fo‘uvaka pe nimamea‘a tuikakala na‘e pau kene ako ke ‘ilo kiai pea he‘ene ‘ilo kiai na‘a ne toe ako ke poto ai, ‘o mu‘omu‘a ma‘u pe ‘a e ‘ilo he poto.

‘Oku tefito ‘a e fakakaukau fo‘ou ‘oku ui koe “filosofia/ teolia fo‘ou ‘a e tapatolu/ tulikitolu ‘o e ako” (philosophy/ theory of tripartite relations of education) he ako fakafaleako kuo hake mai mei muli ki Tonga, ‘a ia koe tamaiki ako mo e ako (pupils and education), kau faiako mo e ‘apiako (teachers and school) mo e kau ngaahi mātu‘a mo ‘api (parents and home).

‘Oku hanga ‘a e tamaiki ako mo e ako kihe fatongia fakaako ‘o e tamaiki ako, ‘o kau ai ‘a e ma‘uako, tokanga mo e fai‘asainimeni, kau faiako mo e ‘apiako kihe ngafa fakafaiako mo faka‘apiako, ‘o hangē koe maau ‘a e naunau ‘o e ngaahi faleako mo e teuteu ‘oe ngaahi lēsoni mo e ngaahi mātu‘a mo ‘api kihe fatongia faka‘api, ‘o hangē koe akonaki, totongi ako mo e naunau ako.

‘Oku ma‘u ‘a e ola lelei, faka‘ofo‘ofa mo ‘aonga lahi ‘o e ako he tā-vā ‘oku tatau, potupotutatau mo maau ai ‘a e fefusiaki mo e fetekeaki ta‘engata he vaha‘a ‘o e ngaahi tapa/ tuliki ‘e tolu ‘o e ako pea ‘oku ma‘u ‘a e ola ‘oku kovi, palakū mo ta‘e‘aonga ‘oe ako he tōkehekehe, potupotukehekehe mo felekeu ‘a e fefusiaki moe fetekeaki he vā ‘o e ngaahi tapa/ tuliki ‘e tolu ‘o e ako.

‘Oku mate mai ‘eni kihe fai lelei mo faimateaki ‘ehe tamaiki ako, kau faiako mo e ngaahi mātu‘a honau fatongia takitaha, mo kau ai ‘a e kotoa ‘o e fonua, ‘o hangē koe takitaha fai ‘ehe matu‘a mo e fānau honau ngaahi fatongia ‘i ‘api, ‘o kau ai hou‘eiki, pule‘anga mo e siasi mo e kakai he‘enau takitaha fematematei hono takitaha tauhi honau vā mo fua honau fatongia.

fai ‘e Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture and Critical Anthropology
Tonga International Academy (TIA) & Vava‘u Academy for Critical Inquiry and Applied Research (VACIAR)