Ta’ofi Palēmia Internal Assessment (IA): Fai e vilita’e’unua ka e faka’ofa Hakotupu e fonua Featured
Fanauako Kolisi Tailulu
‘Oku ‘ikai koha me’a si’i ‘eni ki he fonua ke tukunoa’i he kuo mahino mai ‘a e mata’ā’ā ‘a e me’a ko e Pule Faka-Tikitako pea kuo hoko totonu ia ‘i Tonga ni. Kuo kamata foki ke ‘iloa mo e lea ‘oku anga maheni ‘aki ‘e he Taki ‘oku pehe - “’E fai pe ‘a e me’a ‘oku tu’utu’uni atu” pea kuo toutou he’aki ‘eni ‘i he’ene ngaahi fakataha mo e Potungāue Ako.
Ko e ongoongo foki 'eni na'e tuku mai 'i he ngaahi mitia lolotonga ‘a e National Public Consultation ‘a e Potungāue Ako mo e ngaahi kupu fekau’aki ‘o e fonua 'i he 'aho Tu'apulelulu 26 'o Me 'a ia na'e fakahā ai 'e he Palēmia 'a 'ene loto ke 'oua 'e toe ngaue'aki 'a e Internal Assessment 'i he ngaahi Kolisi 'i Tonga ni.
‘Oku fakaloloma ‘a e mahino mai ‘oku kei vilitaki pe ‘a e Palēmia neongo ‘a e ngaahi fale’i kuo ‘oatu mei he kau ‘Ofisa Ma’olunga ‘o e Potungāue Ako pea ‘oku mahino mai ‘i he taimi ni ‘oku ‘ikai ko e taumu’a ki he langa fonua mo hono hakeaki’i ‘a e maa’imoa ako ka ko e mātu’aki vili ta’e’unua ke fakamo’oni’i ‘a e poini ‘oku toutou mohe misi kiai ka ‘oku ‘ikai ha me’a pehe ‘i hono ‘ai mahino (reality).
Kuo fakamo’oni’i ‘ikai toe veiveiua ‘e he ola ‘o e sivi ‘a e ngaahi Kolisi ‘i he 2015 ‘a e tō lalo ‘a e ako mo e ‘ikai ola fakafiemalie ‘a e ngaahi sivi. Na’e toe fehu’ia mei he ngaahi ‘univēsiti ‘a e ola ‘o e sivi ‘a e fanau ako ka ‘oku ‘ikai pe ke peko mai ‘a e Palēmia ia kae kei fai pe ‘a e lea ta’eufi mo e vilita’e’unua ke fakamo’oni’i ‘a e me’a ‘oku tui kiai pea ko e sīpinga mo’oni ia ‘o e pule fakaaoao kuo tau sio mata ai ‘i hotau kuonga ni.
Ko e fatongia totonu ‘eni ‘o e kau fakaanga kenau tu’u hake ‘o lea pea fakahoko ‘a e fatongia faka-Temokalati mo mahu’inga koia ko e’uhi ke a’u ki he taimi te tau’asia ai ‘a e tu’utamaki ‘oku tau hanganaki kiai kuo mahino ki he fonua mo hono kakai na’e fakahoko pe ‘a e fatongia.
‘I he taimi tatau ‘oku tu’u foki ‘a e tokolahi taha ‘o e kau faiako mo e kau ngāue ‘a e Potungāue Ako ‘i he tu’unga faingata’a ko ‘enau sio ki he’enau ngāue mo malu’i kinautolu pea ‘oku mahino pe foki mo e tafa’aki ia ko’eni. Ka ‘i he taimi tatau ‘e ‘ikai ke fakalongolongo ‘a e hisitōlia ‘i hono tala mahino mai ko kinautolu na’e kauvaka mo ‘ofisa ‘i he taimi na’e tō ai ‘a e taufa kafakafa ko’eni ‘i he ako ‘i Tonga.
‘Oku mahino ki he Tonga kotoa he ko e fonua ako ‘a Tonga ni ko e Internal Assessment (IA) pe koe fakamaaka fakaloto ‘apiako ko e konga mahu’inga ia ‘o e ako ‘i ha fa’ahinga sisitemi ako pe ‘i Tonga ni mo mamani. Ko e tafa’aki mahu'inga 'a e fekumi (research) he 'oku teuteu'i heni 'a e tamasi'i mo e ta'ahine ako kene malava ke maa’usia ‘a e taukei koia kene lava ai ‘o fakahoko ha ngāue fekumi ‘iate ia pe ‘o ‘ikai koe toki tali pe kiha sivi.
Ko e sitepu ‘uluaki ‘eni he ‘oku hanga mai ‘a e levolo hoko ‘i he ako ma’olunga ange (tertiary level [university level]) ‘a ia kuopau ke malava ‘e he tamasi’i mo e ta’ahine ako kotoa ke fakahoko ‘a e ngāue hange koia ‘oku fakaikiiki ‘e he Internal Assessment. ‘Oku to e fakalakalaka foki ‘a e taukei koia ‘i he levolo graduate pe ko e ako ki he ngaahi faka’ilonga fakaako ma’olunga ange hange ko e MA mo e Toketā (Ph.D).
Ko e levolo graduate ‘oku tō ‘a e fakamamafa ‘i he malava ‘a e tamasi’i pe ta’ahine ako ‘o ngāue pe ‘iate ia ‘a ia ko e ‘uhinga ia hono fakahū ‘a e IA ‘i he foomu 5, 6 & 7 ‘a e levolo sekenitali (Seconadry Level) ko hono tanumaki ia ‘a e mafai mo e taukei (foundational level) ‘a e tamasi’i mo e ta’ahine ako ki he me’a ‘oku ‘amanaki mai kiai ‘a e levolo ako ma’olunga ange (tertiary level) pehe ki he (graduate level).
Kaikehe kuo fotu mai ‘a e Palēmia ‘o Tonga ke tala ki Tonga ni mo mamani ‘e ta’ofi ‘a e founga ko’eni ‘i Tonga ni neongo ‘oku ‘ikai ke tui kiai ‘a e tokolahi taha ‘o ‘ene kau ‘ofisa ako ma’olunga kae pehe ki he kau ako ‘iloa mo taukei ‘i he fonua kuo nau a’usia ‘a e tumutumu ‘o e mala’e ako.
‘Oku ‘i ai ‘a e lea ‘iloa ‘a e kau papalangi ko e “pride” ‘a ia ‘oku toe ‘uhinga tatau pe mo e “arrogance” ‘a ia ‘oku ‘uhinga ia ki he ta’efie’ulutukua, vilita’e’unua pe ta’efietō pea ko e me’a ia ‘oku fai atu kiai ‘a e sio pe koe hā ‘a e lelei ‘e ma’u mei he vili kikihi ko’eni lolotonga ia ko e founga ‘eni ‘oku fa’u’aki ‘a e curriculum ‘a e ngaahi sisitemi fakaako ma’olunga ange ‘i he Pasifiki mo mamani.
'Oku 'ikai koha motolo ako 'a Piveni Piukala ke me'afua'aki 'e hiki e tu'unga 'o e ako 'i Tonga ni. Ko e ki'i tangata IT pe ia 'o tatau mo e kau IT tokolahi 'i he fonua ni pea koe tokolahi 'o kinautolu 'oku nau toe mataotao ange. Ko e fē 'etau kau ako lelei mo mataotao 'a e fonua kuo 'osi teu'i 'oku 'ikai ke ngaue'aki ai he ko e vaka 'e ngoto ka 'oku kei fai pe 'a e ta'efie fanongo.
Ko e ako ko e konga mahu’inga ia ‘o e ‘etau nofo pea ‘oku na vakavakaua mo e lotu ke ‘alofi ‘a e fonua. Ko e talisone mo e hia fai ‘ilo ki he kakai ‘o e fonua ‘a hono pa’usi’i ‘a e konga mahu’inga ‘o e ngaahi poutuliki ‘oku nofo’aki ‘e he fonua ni. Ko e maama ange ‘a ha kakai ‘oha fonua ko e maama ange ia ‘a ‘enau faitu’utu’uni ki he’enau mo’ui
: Fai e vilita’e’unua ka e faka’ofa Hakotupu e fonua "Pin It")
9 comments
-
Masii Kau Ngaue a e Potungaue Ako kuo fihia kotoa etau fanau i hoo mou ilo lelei pe kovi ka mou kei nofo atu pe. Ka ne mou ofa fonua kuo mou fai ha mea ke fakangata pe siana na he tau kuoosi. Ka kuo mou fakatolonga ene taamate'i he kahau e Fonua pea oua naa mou pehee temou hao, oku mou hala fakalangi kotoa.
-
Fakamalo atu Fahina, Siaafafine mo Mark Hanson e 'omai e ngaahi fakamatala tokoni ke tali e ngaahi fehu'i ne 'oatu 'i olunga. Taa koe 'uhinga ia 'oe fo'i reform ko 'eni (hono ta'ofi 'oe IA) ke fakafaingofua'i e sisitemi Raw Marks!
Fakamamahi lahi pea fakatupu hoha'a he 'oku tau siomata ai ki hono fakahifo e founga e ngaue fakaako ki he ngaahi tu'unga he kuohili ( pre 1980s and early 1990s)
'Oku ou tui koe kau faiako motu'a kitautolu, pea hange 'oku, pe ne, tau 'i he ngaahi ngaue 'i he Potungaue Ako 'a 'e tau mamahi'i 'a e ako he fonua ni.
Neu 'i he ako kolisi he ta'u 80s pea koe taimi ia e Raw Marks kotoa e ngaahi sivi lalahi 'e tolu 'i Tonga ni: Tonga Higher Leaving Certificate (Form 4), NZ School Certificate (Form 5), moe NZUBE (Form 6). Taimi koia ne te'eki 'i ai ha Form 7, koe ngata he Ako Ma'oluuga ko Tupou (Tupou High School) ne nau ma'u e naunau fe'unga ke nau fengaue'aki moe USP 'o nau lava ai ke nau fai e USP Foundation programme ke lava ke teu'i 'etau fanau ki he ako faka-univesiti.
Koe fonua polepole 'a Tonga ni he ako. 'I he 'osi 'ae ta'u kotoa, 'oku fai e Tanaki Tu'unga e ngaahi ako, pea 'oku tau 'ilo kotoa e founga 'oku fai 'aki e tanaki tu'unga. 'Oku foaki ai e ngaahi pale 'o ui e tu'unga (rank-order) fakatatau ki he lahi 'oe maaka (raw marks)'oe tamasi'i ako. Ne ngaue'aki lahi e ui tu'unga ni ki he ngaahi me'a fakafonua mahu'inga kehekehe hange koe initaviu kiha ngaue pe faingamalie ako (Scholarship), moe kole huu ki ha univesiti.
Ka 'oku tau 'ilo'i kotoa 'oku 'ikai mamafa tatau e ngaahi lesoni. Fakataataa 'aki e Lea Faka-Siapani moe Fisiki - koe ongo lesoni mamafa kehekehe. Ko hono fua 'oe mamafa kehekehe 'oe ngaahi lesoni ne ngaua'aki pe 'ae 'ilo faka-siteistikitika faingofua koia koe Mean. Mode, moe Median.
Ne 'osi 'eku Foomu 6, neu kau au he tokolahi ne hoko atu ki muli 'o ako Form 7 ai he 1980s, pea 'oku ou tui 'e fakamo'oni mai ha ni'ihi e faingata'a lahi ne mau fetaulaki moia hono teu'i kimautolu i he ako he Form 7 'i muli ki he ako faka-univesiti. Kau ai e ngaahi matavaivai ko 'eni: i) Te'eki ai ha 'ilo ia ki he 'uhinga e "referencing" moe "acknowledging others"; ii) Te'eki ai lava ke fai ha fekumi tau'ataaina tokotaha 'ia te kita; 'Ikai lava ke ngaue fakataha mo ha ni'ihi ki he lelei fakalukufua; ikai lava 'o lea he tokolahi, moe ngaahi 'uuni me'a kehe pe. Koe me'amalie pe, he ne 'ikai fai ha Tanaki Tu'unga ui-tu'unga faka-Tonga ia 'i muli.
'Oku ou fai e ki'i manatu 'i 'olunga ke tokoni pe 'i hono toe fakamanatu e 'uhinga ne tau fakalaka mai ai mei he ngaahi founga motu'a 'oe ako (Raw Marks) ki he hono fiema'u ke fai e Internal Assessment (IA) he ngaahi ako - ke toe mateuteu ange fanauako ki he ngaahi taukei 'oku fiema'u he sosaieti.
'Oku ou manatu ki he THS he taimi neu kei ako kolisi, neongo e pehe ne raw marks he taimi koia ka ne 'osi kamata pe ke fakatokanga'i 'i he THS e mahu'inga ke standardise e maaka 'i hono kamata ke ngaue'aki e ki'i la'ipepa ne ui pe koe "La'i-sikeili". Ngaue'aki 'e ngaahi faka-punake 'a Helu, ne 'osi kamata pe ke fai e ngaue ia ke "tulifua" (standardise) e maaka. Ne 'osi ngaue'aki pe he THS e vahevahe faka-sitetisitika (percentile) e ngaahi maaka .
Neu faiako he Kolisi Tonga he ta'u lahi pea koe me'atatau hono ngaue'aki e "La'i-sikeili". Ne toki kimui mai e komipiuta he 1990s 'one toki hokosi atu 'e ia e ngaue faka-sitetisitika ke tokoni ki fakama'opo'opo ke tulifua hono sivi'i e ako.
Taimi tatau pe ofi ki ai, ne hoko atu hotau kakai, kau ai 'a VIsesio Pongi mo 'Uhila moe Langi Fasi 'o fai e ngaahi fekumi ki honau mata'itohi ma'olunga he mala'e 'oe sivi. Ne 'ikai ko tautolu pe ka koe fo'i taaliu fakamamani lahi 'eni. 'Oku tonu ke tau polepole ai heni he ne kau 'a Tonga ni ia (mei he ngaahi fonua Pasifiki) 'i hono taki mo tofa e hala he mala'e ni. Ne fakatokanga'i e fiema'u vivli ni he kautaha 'oe ngaahi fonua 'oe Pasifiki 'o fokotu'u ai e kautaha Poate Pule ki he sivi'i 'oe Ako he Pasifiki (SPBEA) pea ne Talekita ai 'a Dr. Visesio Pongi, pea ne hoko atu ki Dr. 'Uhila moe Langi Fasi. Ka kimu'a he ngaahi fakalaka ko 'eni 'i Tonga ni moe Pasifiki, ne 'osi lele ngaholo e ngaue ia 'ae Potungaue Ako 'a Nu'usila 'i he 'elia tatau pe pea ne 'osi fuoloa hono fokotu'u 'a 'enau ngaahi potungaue moe kautaha kau ai 'ae New Zealand Qualification Authority - NZQA. Ko kimautolu ne faifatongia atu mei Tonga ni, ne mau ngaue fakataha moe SPBEA moe NZQA, he ngaahi ta'u lahi ki hono poupoua e ngaue ni - makatu'unga 'i he mahino'i 'o e va'ava'a fekau'aki kehekehe moe ngaahi 'elemeniti mahu'inga 'oe ako.
'Oku ou fai e talanoa 'i 'oluinga ke fakafoki e manatu ki he taaliu e taimi moe ngaahi fakalaka e ako (kau ai IA) ne fakafou 'i he fekumi faka-saienisi pea ne fakaivia mo makatu'unga 'i he ngaahi 'uhinga mahu'inga e sosiaeti mo fakamamani lahi.
Koe toe liliu ko 'eni ki he raw marks koe fo'i liliu siokita mo fakavalevale. 'Oku hanga 'e he fo'i tu'utu'uni ko 'eni 'o tukuhifo e ako ki he tu'unga ne tau 'i ai he valungofulutupu (1980s). Pea koe tu'utu'uni ko'eni ke ta'ofi e IA ko hono 'uhinga totonu 'ona ke fakafaingofua'i e ngaue raw marks. 'Oku 'ikai ngata pe 'i he'ene ta'emo'oni 'ae tukuaki'i ka 'oku ta'efakapotopoto, pea ta'efaka'apa'apa ki he fonua- tautefito kihe fanauako moe matu'a tauhifanau) - hono tala 'oku nau faiangahala pe faihala! Ne te'eki ai fakahoko ha fakatotolo ia 'oku ne talamai 'oku faihala e fanauako. -
Ko e me'a pe 'e 3 teu lave ki aii :
1. Kapau ne mahino pe 'a e naunau mo e prossess 'a e "Common Exam" mo e "Internal Exams" 'a e foomu 5 ki he 7 'a Tongaa ki he PM, Piveni mo Siaosi, 'e 'ikai te nau kumi pa'anga he mafaii.
2. Ko e ha 'oku 'ikai 'uluaki tesi ai 'a e Outcome base he ngaahi foomu 4 ki laloo?
3. Kapau 'oku lahi 'a e ta'efiemaliee, fai mo fakahoko ke ee'a ki tu'aa 'o kamata 'apongipongi.
Malo -
Koe meimei apiako high school moe Univesiti kotoa pe i mamani oku nau fkkau ae internal assessment (IA) (pe ui koe Practical) ihe silipa akoi oe lesoni kotoa pe. Oku tokoni e IA pe practical kihe fkloloto moe fkmahino ange ai ae lesoni o ikai koe feauhi ako mauloto taemahino pe kihe sivi tohi. Oku fair leva eni, he oku iai e fanau oku ikai fuu masila he ako mauloto kihe sivi tohi, ka oku mau honau maaka lelei ihe oatu ha kii taimi ke nau IA research ai pe fai practical mo fkkaukau. Koe ngaue anga oku ikai fai kihe mauloto, ka oku fiemau moe fkkaukau foki, aia koe skill ia oku mahuinga ke akoi. Oku au kihe ako toketa sino hono ngaue aki e IA pe practical. Koe kikivoi koia a Akilisi ke tamatei e IA component, oku toe foki ia kihe founga ako ihe kuonga tauhele moa pea e suffer lahi ai e fanau. Hange kuo vilitaki noaia pe ia ha faahinga mea pe ke fktonuhiai aki hono momono fkmalohii mai o ene pone ko Piveni (neongo e conflict of interest, koe tehina ia oe taha ihe ene kapineti), kae ignore e ia e advice ae kau mataotao ihe potungaue ako. Kuo he mooni pe a Akilisi ia meihe atamai lelei, ikai kumi falei meihe kakai poto, pea kuo ne ignore e ia e kakai poto kae tui ia kihe kakai vale mo taemahino. Hange oku ne favour ange hono fkngaue oe kakai nae tuli meihe puleanga ihe kuohili hange koia, aia oku nau omi mo enau laumalie sauni pe bitterness. Hange kuo kikihi ia he liliu koe sauni hono tuli ia ehe potungaue ako ihe ene taemahino ihe kuohili, pea fai ene sauni fkpolitiki ana moe tau power kae tomui ai e ako ia oe fanautupu oe fonua.
-
'Oku fakafiefia 'aupito kapau ne lava fai ha 'fekumi' (research) pe ko hano vakili e ngaahi sivi 'oe ngaahi ta'u kuohili ke ma'u ai ha fakamatala fe'unga ke makatu'unga ai e lilu mahu'inga ni.
Koe fehu'i e nima:
ULUAKI: Ne fai ha research pe ko hano vakili faka'auliliki e ngaue fakasivi 'oe ngaahi ta'u kuohili?
UA: Koe peseti 'e fiha 'oe tamaiki ako ne faihala he IA he ngaahi ta'u kuo hili? Peseti fiha ne faihala he sivi Tonga School Certificate (Form 5), peseti 'e fiha ne faihala he Tonga Form Six Certificate (Form 6), pea peseti 'e fiha ne faihala he sivi 'ae Form 7.
TOLU: Ne faihala kotoa 'e ngaahi 'apiako? Ne ai ha 'apiako ne 'ikai faihala he IA? Ko e fe 'apiako ne lahi taha 'e nau faihala he IA.
FA: Ne faihala kotoa pe fanau he lesoni kotoa ne fai ai 'enau IA? 'E lava ke 'omi e fakaikiiki e faihala fakafo'i lesoni?
NIMA: Ko e ha e me'a te ne fetongi e IA?
ONO: 'Oku 'i ai nai ha makatu'unga totonu hono ta'ofi 'oe IA pe koe 'ai pe ke fakafaingofua'i 'aki e Raw Marks? -
Ko hai oku mafia ke ta'ofi e IA ??? oku 'iai ha council ae kau taki oe Potungaue oku nau decide ai e me'a ni pe oku fetakai pe motu'a ni ia hono tukuhifo mo tukuhake 'a e me'a oku loto kiai pea mo ene fakakaukau. Oku toe consult mo 'ene kau ngaue he Va'a sivi pe 'oku pule fa'italiha pe ia??? hahahaha...
Oku ne tukuhifo 'ene Potungaue mo 'ene kau ngaue pea taimi tatau 'oku fotu mai ai pe moe arrogant 'a e matapule ni...
Koe ha e angahala 'a e Internal Assesment??? Kuo 'ilo'i fakamamani lahi ko e ako oku 'ikai koe fo'i ako pepa sivi pe ka kuopau ke fai 'ehe ki'i tamasi'i pe ta'ahine ako ha ngaue lolotonga 'ene I loki ako ke mahino oku ne malava 'o fai 'a e ngaue 'iate ia pe pea moe tokoni a e faiako... Ko e founga ia kuo nga'unu kiai 'a mamani lahi he ngaahi 'aho ni pea koia ne nga'unu kiai pea mo e Potungaue Ako a Tonga he ngaahi ta'u kuo maliu atu...
Oku ne kei tukuhifo ai pe 'ene kau ngaue kae ha'u ia mo ene ki'i tama IT ke na fokotu'utu'u e ngaue ne kakau'i 'ehe kau taki 'o e Potungaue he ngaahi ta'u lahi... -
'Oku 'ikai pe mahino ia ki he ki'i palemia Ha'ano ko eni 'oku 'ikai ko ha'ane koloa e potungaue ako moe ako he fonua ni ke fa'ifa'iteliha ai. Koe koloa ia 'ae fonua moe kakai, pea koe fanau 'ae kakai 'oe fonua 'oku ako, pea 'oku 'ikai pule tokotaha e ki'i pm ia ko eni kihe ako 'ae fanau 'ae kakai. Kae vili ta'e'unua ke tu'u hono ki'i loto.
Ko e 'uhinga 'ene vivili ke ta'ofi e IA he na'e fehalaaki lahi e sivi 'oe 2015 koe 'ikai lava 'e piveni mo siaosi pohiva 'o fakafetaulaki'i e ngaahi maaka IA moe maaka sivi 'i he'ena founga fo'ou kihe raw marks. Na'e iku tu'utu'uni 'e Siaosi ke to'o e peseti 50 'oe IA 'ae fa'ahinga na'e 'ikai a'u honau maaka sivi kihe peseti 30; fo'i to'o ta'e'uhinga mo ta'e 'iai ha makatu'unga fakaako pe faka-assessment; koe to'o pe kae lava 'o ma'u ha maaka ke hoko koe "raw mark" 'oe tokotaha ko ia. Koe fale'i leva ia 'a piveni kihe pm ke ta'ofi e IA he ta'u ni kae lava ke hu malie 'ena fo'i system mo siaosi. Tala leva ia 'ehe pm he fakataha koaa pe koe taialoka moe kakai koe 'uhinga hono to'o e IA tokua koe lahi e kakaa 'ae fanau ako 'o fai 'ehe kakai kehe 'enau IA. Koe mo'oni 'oku 'iai e fanau ako 'oku kakaa, ka koe tokolahi taha tautefito ki he fanau 'oku lelei 'enau ako, 'oku nau fai fakamaatoato 'enau IA pea 'oku tokoni lahi ia ki he'enau ako moe 'enau hoko atu ki he ngaahi ako ma'olunga ange. Koe toki taha ena ha 'uhinga ma'ulalo 'oku 'omai 'ehe pule fakamaau lau, ke tautea noa'ia e kau failelei ia koe 'uhi koe ki'i tokosi'i 'oku 'ikai fai fakamaatoato 'enau ngaue fakakako. Koe palopalema eni ia 'e lava lelei pe 'ehe kau faiako 'o solova. Ka kuo ma'u ai e 'uhinga ia 'a pm ke fakafaingofua'i e ki'i sisitemi raw marks 'a piveni mo siaosi. Ka ko hai koaa a piveni ke tu'u hake ia kene fulihi e founga moe fa'unga e ako he fonua ni? Pea toe 'omai mo Mele 'Amanaki ke 'ohonoa mo ia he ako, he ko hai ia? Koe polau mai 'a Mele koe product ia 'oe raw marks he kohai 'oku tokanga atu ki ai? He toki product ma'ulalo mo'oni 'oe raw marks; 'a Mele fale hu'akau, 'a Mele tufa hu'akau kakaaa, ' a Mele taki strike, ' a Mele loki hotele moe ha fua, pea ne talamai leva koe product ia 'oe raw marks? ko 'ene 'uhinga e iku hange 'etau fanau ko ia he ngaue 'ae raw marks? 'alu koe Mele 'o fai e me'a 'oku ke sai taha ai, tuku e ako ia kihe kakai 'oku nau 'ilo.
Pea kapau leva 'oku 'ikai lava 'e piveni mo siaosi 'o fakamali'i e maaka IA mo 'ena sisitemi raw marks fo'ou, pea na loto ma'ulalo hifo 'o 'eke ki he kakai 'oku nau 'ilo ke nau tokoni, kae 'oua 'e ta'ofi ai e IA. Pea tuku a foki 'akilisi ho'o 'oho noa'ia holo he koe ava pe ho ngutu kuo sio atu a mamani katoa ki ho ngata'anga moe anga e ngaue ho ki'i fo'i 'atamai fo pukupuku. -
'Oku mo'oni 'aupito e kaveinga 'oku fokotu'u mai. Ko 'etau mafuli ko eni 'o sivi 'ata'ata ko e liliu fakavalevale mo'oni. Na'a ku kau hono toe tohi 'o e silapa pea na'e tupu 'ene ta'e kakato ko e toe ha'u 'a Siaosi ia mo 'ene 'u fiema'u 'o toe hili hifo ia he ngaahi me'a ne mau 'osi aleapau ke fakahoko pea ko hono iku'anga ko e ta'e 'osi e silapa. Ko e tu'utu'uni fakavalevale ko eni 'a e motu'a failautohi ka ko e minisita ako ke to'o e IA ko 'ene personal opinion (anecdotal) pe ka e 'ikai ko ha ola 'o ha fakatotolo. 'Oku makatu'unga eni 'i he fail 'enau ki'i 'ilo fo'ou (Siaosi mo Piveni) 'o tupu ai e ta'emaau e ola e sivi 2015. 'Oku te'eki lava ke 'asi mai 'a Piveni, Siaosi mo 'Akilisi 'o fakamatala mai e ngaahi issue na'e ha he lipooti na'e mama mai mei he Potungaue ka nau taki e tokanga 'a e kakai ki he RAW MARK V STANDARDISATION ai pe. Tonu ke 'oua toe fai ha lau ki ai he kuo ne tu'utu'uni ke tau raw mark. Ko e me'a leva 'oku tonu ke nau fai talamai ko e ha e way forward. Kapau ko e way forward eni ko e toki fakavalevale lahi ia. Me'apango 'oku 'ikai mahu'inga malie kia Piveni, 'Akilisi mo Mele 'Amanaki 'a e mahu'inga 'o e IA ki hono assess 'enau ola fakaako pea 'oku 'aonga ki he kaha'u 'enau mo'ui mo 'enau ako. Ka ko e kupu'i lea eni 'a PM " Ko e IA ko e angahala lahi ia kuo fai he fonua ni, 'ilo 'e koe, 'ilo 'e au pea tau 'ilo katoa ki he anaghala ko eni kuo fuoloa hono fai he fonua ni KO E 'UHI HE 'OKU FAI E IA 'E HE MATU'A MO E KAKAI KEHEKEHE." 'Io, ko e taumu'a foki ia 'o e IA ke tokoni'i kita 'e ha kakai kehe ke te ako ai e ngaahi 'ilo mo e taukei (skills) kehekehe 'e 'ikai lava ia 'o sivi he pepa sivi. Tonu ke mahino eni ki he PM he na'e fa'a fai 'e he tamaiki 'ene assignment he taimi na'e kei ako ai pea na'e fa'a fakakainga foki. Ko fe leva e me'a 'oku anga hala ai ? 'oku mamafa ange 'a e angahala ia e nonofo kovi e kau minisita. 'Oku 'ilo 'e au, 'ilo 'e KOE, pea tau 'ilo kotoa ka 'oku ke fakasiosio kehe pe mei ai. Ko e taha pe eni e ngaahi angahala 'ilo pau.
Kaekehe, lahi 'etau lau mo e 'uhinga fakapoto ka tau fei mo tu'u 'o fai a ha me'a he kuo hulu e fakaaoao mo hono ngaahi kovi'i 'e he siana ni e kakai e fonua. Ka ko e me'a kovi taha ko 'ene me'a 'oku fai he ako, 'ikai ngata ai ka ne toe 'omi 'a Piveni ko e IT mo Mele 'Amanaki ko e mataotao he 'analaiso e 'uanga ke na fatu e me'a fakaako. Fefe ke 'omi ha taha 'oku poto ange he 'oku fele he fonuia ni ke ne fale'i e minisita ako pea mo ha mataiotao ke ne toe vakai'i e ngaahi ngaue 'a Piveni. PM, OFA MAI A 'O TALI MAI E ISSUE NA'E HA HE LIPOOTI MEI HE VA'A SIVI FEKAU'AKI MOE SIVI 'O E 2015. TUKU A HONO TAKI HALA'I E KAKAI! FAI HO'O NATIONAL DIALOGUE KI HE AKO PEA KE 'OMI E KAU 'OFISAKOLO MO E KAU PUILEFAKAVAHE PEA TU'U MAI 'A PIVENI MO MELE 'AMANAKI. KO HAI 'OKU FALALA KIA KINAUA ? KO E HA E ME'A 'A E KAU 'OFISAKOLO & PULEFAKAVAHE 'OKU 'ILO KI HE AKO ? KO FE HA UNIVESITI VALE TE NE TALI 'E TAU FANAU ? 'Oku mau kei hoha'a he 'oku te'eki 'omi ha tali fakafiemalie ki he maumau na'e hoko ki he sivi 'o e 2015. -
Fai mo tuku kitu'a kae nounou 'ae talanoa he kuo 'osi pule aoniu ia kihe fonua , pea 'oku si'i 'eku tui 'oku kei poto 'ae kakai 'oku nau kei tuku pe 'I loto he koe ngaahi fonua muli eni kuo tuku kitu'a 'ae fa'ahinga 'oku 'ikai ke fakafiemalie 'enau ngaue neongo honau fuhinga mata'itohi . Kae mahalo 'oku fu'u fiema'u ketau Lotu'i mo Hufaki ke fai 'ehe kau taki 'I Tonga 'ae me'a 'oku fakapotopoto taha mo lelei kihe to'utupu moe kaha'u 'oe fonua.