Taimi Hala Nai Holoki e Lahi Ngaahi Poate ‘a e Pule’anga? ^Featured

‘Oku mahino lelei ‘a e taumu’a ngāue ko’eni mo e faka’amu ‘oku fakahoko ‘aki ka ‘oku ne toe ‘omai ‘a e ngaahi me’a kehe heni ke tau sio atu kiai he ‘oku lolotonga hoko ‘i he fonua pea ‘oku tu’u fehu’ia leva ai ‘a e toe fo’i ‘aliaki ko’eni.

Ko e me’a ‘oku mahino mai ‘oku feinga ‘a e Pule’anga ‘o fakafou he Potungāue ko ‘eni (Potungāue Ngaahi Pisinisi 'a e Pule'anga) ke fakahoko pe ‘a e fo’i ngāue ko’eni ‘i loto he taimi nounou. Lolotonga ‘a e feinga ko’eni ke tuluitulifua ki hono fakasi’isi’i ‘a e fakamole ‘a e fonua kuo lolotonga hoko pe ‘a e fakamole ‘ikai hano fakatonuhia lelei (justified) ia ‘a e Pule’anga 'i he ngaahi tafa’aki kehekehe ‘a ia ‘oku ‘ikai fa’a lava ketau laua ‘o fepaki ia mo e fakakaukau ko’eni.

‘Oku lolotonga fētūkuaki ‘a e Palēmia, Fale’i Fakamītia (Kalafi Moala) mo e Minisitā Pa’anga he ngaahi fakamole ‘ikai hano fakapapau’i fekau’aki mo e tu’uaki 'i he makasini Forbes ‘a ia na’e fe'unga moe kuata miliona. ‘I he taimi tatau ‘oku ‘ikai fa’a laua ‘a e ngaahi ngāue ‘oku lolotonga fakahoko ‘e he Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘oku ‘ikai fou ‘i he founga totonu (Procurement Regulations) pea faingata’a ke muimui’i ‘a ia ‘oku laulau kilu ki he miliona ‘a e pa’anga kiai. ‘Oku tokolahi mo hono fakangaue’i (recruit) mai ‘a e kau ngāue kau ai ‘a e kau fale’i ‘a e Palēmia, kau ngāue lau’aho mo fale’i he ngaahi Potungāue lolotonga ia ‘oku malava pe ke fakahoko ‘e he kau ngāue faka Pule’anga lolotonga ‘a e ngaahi ngāue koia pea ‘e toe lelei ange foki ia.

Ko e konga si’i pe ‘ena ‘o e ngaahi fakamole ‘ikai fakatonuhia’i (unjustifiable) ‘a ia ‘oku faito’o ‘aki pe ia ‘a e talangofua, faitotonu mo e tauhi lao 'o ‘ikai toe fakamole kiai ha pa’anga ‘a e Pule’anga kae mohetolo atu ‘a fokotu'u ko'eni ke holoki 'a e lahi 'o e ngaahi Poate ‘a e Pule’anga. 'Oku fiema’u ke siofi lelei 'eni ia pea toki fakahoko he ‘oku ‘ikai ngata he’ene taimi hala ka ‘oku mafatukituki (complicated). ‘Oku ‘ikai ke tau sio atu ‘oku vivili ‘a e fiema’u ko’eni ka ko e 'ata fakangalingali tokua ki he sio ‘a e kakai mo e 'asenita fakataautaha 'a e kau taki tukukehe ange ‘a e ‘ikai mahino ‘e fakapapau’i (guarantee) ko hono ola 'e lelei.

‘Oki mālie ‘a e tali ‘a e ‘Eiki Minisitā ‘i hono faka’eke’eke ‘e Viola Ulakai ‘i he Televīsone Tonga (‘Aho 14 ‘Aokosi 2015). Na’e fakamahino foki ‘e Viola ‘oku ma’u ‘a e fakamatala mei he ADB (Asia Development Bank) ‘oku ‘ikai kenau kaunga ki he ngāue ko’eni ‘o hangē koia na’e talaki ‘e he Potungāue Ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga. ‘Oku mahino lelei foki heni ‘a e ‘ilo lelei ‘e he ADB ‘a e leini ‘oku nau lele ai he ‘oku nau meimei nofo hono tokoni’i hano fakapa’anga ha fa’ahinga fekumi (study/feasibility study) pe ‘e malava ke hoko ‘a e ngaahi faka’amu pehe ni ka ‘oku ‘ikai kenau kaunoa ‘i he ngaahi tu’utu’uni ngāue (policies) ‘a e Pule’anga.

‘Oku fakatu’utamaki ‘a e nga’unu ko’eni he ‘oku mahino mai mei he fakamatala ‘a e Minisitā ‘e totongi ‘a e kau memipa Poate lolotonga ke fakangata ‘enau fakahoko fatongia pea ‘oku ‘i ai ‘a e fokotu’utu’u kiai. ‘Oku tatau ai pē pe ko e fē ‘a e founga ki hono totongi kinatolu ka ‘oku mahino lelei pe foki ia koe fakamole lahi ‘e fakahoko kiai ‘a ia ‘e ‘eva atu moia he laulau kilu. Ko hono fili mai ‘a e kau mēmipa Poate ki he fokotu’utu’u fo’ou neongo ‘e tokosi’i ange ka ko e toe fakamole kehe moia ‘i he fo’i taimi nounou kenau hoko atu mo honau ngaahi vāhenga pehe ki he ngaahi monū’ia.

Ko e ola faka’ikonomika ki he fonua ‘e ongo pea uhu he ko e holoki ko’eni ‘e lahi ‘o e ngaahi Poate ‘e holo ai mo e tokolahi ‘o e kau ngāue ‘a ia na’a nau vahe pea vilo ‘enau seniti ‘i he ‘ikonomika ‘o e fonua ‘o hange koia ‘oku mea’i ‘e Hou’eiki pea ‘ilo kiai e kakai ‘o e fonua. Ko e talanoa kehe ia kapau ‘oku toe ‘i ai mo ha’a nau totongi kanau malōlō (redundant package).

Ko e taukave foki ‘oku ‘omai ‘i he fokotu’utu’u ko’eni ‘e toe lelei ange ai (more efficient) ai ‘a e ngāue ‘i he tokosi’i ‘a e ngaahi Poate. ‘Oku kau ‘eni he fakakaukau ‘oku ‘ikai fakapapau’i he ‘oku faingata’a ma’u pe fakamali’i ha ngaahi me’a ‘oku nau felave’i ka ‘oku ‘ikai kenau kainga. Ko e fo’i lea pisinisi ko ia ko e nofo taha he me’a ‘oku te sai ai mo lava lelei (specialization) ‘oku mahu’inga lahi ia heni. ‘Oku ‘uhinga ‘eni kete nofo he me’a ‘oku te ‘ilo lelei  mo taukei ai pea fakahoko ki he lelei taha.

Ko e fakatātā kiai kapau ‘e fakataha ‘a e Letiō Tonga mo e Komisoni Fetuutaki ‘a Tonga (TCC) neongo koe fetu’utaki 'oku na fekau'aki ai ka ‘oku takitaha ‘i ai hona leini pea 'oku fu'u kehekehe 'ena taumu'a. ‘E faingata’a ke fakamali’i kinaua ha taimi nounou te'eki kena maheni mo fe'ofo'ofa ni he ‘oku lahi hono ngaahi pole. ‘Oku ‘ikai koha fa’ahinga ngāue (exercise) ‘eni ‘oku pō pe ‘e taha (overnight) ka ‘oku fiema’u 'a e taimi lahi kiai.

Neongo ‘oku lolotonga fekuki moe ngaahi pole (struggle) ‘a e ngaahi Poate lahi ‘a e Pule’anga ka ‘oku ma’u pe ‘a e ki’i seniti pea ‘oku nau kei malava pe ke totongi ‘a e ‘inasi (dividend) ki he Pule’anga. ‘Oku te’eki ke holofa 'a e fa’unga ‘o e ngaahi Poate pe ‘e a’u kiha tu’unga kuo ulo mai ‘a e maama kulokula ke tau fakahoko leva ‘a e fa’ahinga fokotu’utu’u fo’ou ko’eni ‘oku lolotonga fakahoko. ‘Oku ulo lahi mai ange ‘a e maama kulokula mei he ngaahi Potungāue 'a e Pule'anga ka ‘oku ‘ikai ko e ngaahi Poate.

‘I he taimi tatau ko ‘etau fefiohi ‘a e ngaahi kemikale ‘oku ‘ikai kenau natula tatau pea ‘e iku leva ia ke nau fepakipaki ‘o iku fakatu’utamaki ki he nofo. ‘Oku sai ange ‘a e tevolo ‘oku tau ‘ilo he he tēvolo ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo kiai.

Ko e taimi 'e fakatahataha'i ai ‘a e ngaahi Poate pea ‘e holo leva ‘a e pa’anga hū mai (revenue) he ‘oku malava ke fua (subsidize) ‘e he tama e taha ‘a e tama ‘e taha pea ‘e tu’u lavea ngofua leva ai 'a e fa'unga fo'ou ki he faihala (corruption). Ko ‘ene tu’u he taimi ni ‘oku mahino ‘a e ngaahi Poate ‘oku lelei ‘enau fakahoko fatongia pea malava lelei ke fakakehekehe’i ‘a e uite mei he tea.

Ko e palopalema ‘o e ngaahi Poate ‘o e ‘aho ni ‘i he vakai tau’atāina kiai ‘'oku makatu'unga pe ia mi he kakai ‘i loto ka ‘oku ‘ikai ko e fa’unga hange koia ‘oku lolotonga fokotu’utu’u ke veuki. ‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu ke fai pe ha fakalelei mo toe siofi pe ‘a e ngaahi matavaivai mo e ngaahi palopalema ke fakalelei’i ka e lele pe hotau vaka. 'Oku 'i ai 'a e ngaahi me'a ia 'oku fika 'uluaki ke fakahoko kapau koe taumu'a ke fakasi'isi'i 'a e fakamole hange ko ia me lave'i atu 'i 'olunga.

‘Oku mahu’inga ‘a e fakakaukau ia ka ko e taimi ‘oku ngali fehalaaki pea 'oku fu'u fiema’u ke toe fakaloloto ange ha fakatotolo kiai pea fakahoko ha ngaahi fekumi study ‘o hange koia ‘oku tokoni’i ‘e he ngaahi kauataha tokoni. Kapau kuo ‘osi fakahoko ha fekumi (study) kiai pea ‘oku ‘ikai ke kovi ke toe fakahoko he kuo tau ninimo he kau konisaluteni (consultants)  ‘oku nau ōmai pe ‘o tufi pa’anga he ‘ata’atāloa.

'Oku tau faka'amu pe 'oku 'ikai ha kakai 'i he levolo faka taki 'oku nau teke mui heni koha 'uhinga fakafo'ituitui he 'oku malava mei he fa'ahinga fokotu'utu'u ko'eni kene fakatupunga ha holofa 'o 'ikai ola lelei pea iku ki hono fakatau pe tukuange atu ai ki tu'a 'a e ngaahi pisinisi 'a e Pule'anga ki ha fa'ahinga 'oku nau lolotonga lotu mo poupou ke hoko 'eni.

‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu ke tau toe vakai ange na’a ‘oku ‘i ai ha founga ‘e taha kae ‘oua leva kuo maau malie ha ngāue mo hano toe siofi 'a e fokotu’u ko’eni. Hange koe lea 'a e kau papalangi; "koe me'a lelei kotoa pe 'oku pau ke tuku 'a e taimi fe'unga kiai."